Τρίτη 23 Μαρτίου 2010
Τετάρτη 17 Μαρτίου 2010
Σχοινιάς (Αναστασία Μανταδάκη)
Με νόμο του 2002, το εθνικό πάρκο Σχοινιά-Μαραθώνα ορίστηκε ως μια από τις 25 Περιοχές Προστασίας (ΠΠ) της χώρας, χαρτογραφήθηκε και τέθηκε κάτω από την αιγίδα ενός Φορέα Διαχείρισης. Στην περιοχή λειτούργησε και το Ολυμπιακό κωπηλατοδρόμιο ενώ εντάχθηκε και ο Τύμβος των Μαραθωνομάχων.
Το εθνικό πάρκο χωρίζεται σε 8 ζώνες, μια εκ των οποίων είναι θαλάσσια και επτά που είναι χερσαίες. Καθεμιά έχει τα δικά της μέτρα προστασίας και άλλες επιτρεπόμενες χρήσεις έτσι ώστε να μη διαταράσσονται οι ισορροπίες του οικοσυστήματος. Συγκεκριμένα, ο υγρότοπος του Σχοινιά που καταλαμβάνει έκταση 4300 στρεμμάτων, καθώς και οι λοφώδεις εκτάσεις γύρω από τη χερσόνησο Κυνόσουρας και τη Δρακονέρα είναι απόλυτα προστατευόμενες. Πρόσβαση επιτρέπεται μόνο για λόγους επιστημονικής έρευνας ή περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Ο υγρότοπος του Σχοινιά φιλοξενεί άγρια είδη πουλιών όπως οι ερωδιοί και τα γεράκια αλλά και πολλά άλλα είδη ορνιθοπανίδας τα οποία μπορεί να παρατηρήσει κανείς ιδίως στις περιόδους μετανάστευσης. Πολλές δραστηριότητες οργανώνονται στις γύρω ζώνες. Σε αυτές περιλαμβάνονται το ποδήλατο, η παρατήρηση πουλιών αλλά και οι περιηγήσεις στην ευρύτερη περιοχή.
Πολύς λόγος γίνεται κατά καιρούς για την ανάγκη περαιτέρω προστασίας της περιοχής, καθώς δεν είναι λίγοι όσοι διαμαρτύρονται ότι, βαθμιαία, το εθνικό πάρκο υποβαθμίζεται με κίνδυνο να χάσει την περιβαλλοντική και οικολογική του αξία. Σε κάθε περίπτωση, επειδή τέτοιες περιοχές σπανίζουν στο νομό Αττικής, κάθε προσπάθεια για την προστασία και την ανάδειξή του αξίζει τον κόπο…
Το εθνικό πάρκο χωρίζεται σε 8 ζώνες, μια εκ των οποίων είναι θαλάσσια και επτά που είναι χερσαίες. Καθεμιά έχει τα δικά της μέτρα προστασίας και άλλες επιτρεπόμενες χρήσεις έτσι ώστε να μη διαταράσσονται οι ισορροπίες του οικοσυστήματος. Συγκεκριμένα, ο υγρότοπος του Σχοινιά που καταλαμβάνει έκταση 4300 στρεμμάτων, καθώς και οι λοφώδεις εκτάσεις γύρω από τη χερσόνησο Κυνόσουρας και τη Δρακονέρα είναι απόλυτα προστατευόμενες. Πρόσβαση επιτρέπεται μόνο για λόγους επιστημονικής έρευνας ή περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Ο υγρότοπος του Σχοινιά φιλοξενεί άγρια είδη πουλιών όπως οι ερωδιοί και τα γεράκια αλλά και πολλά άλλα είδη ορνιθοπανίδας τα οποία μπορεί να παρατηρήσει κανείς ιδίως στις περιόδους μετανάστευσης. Πολλές δραστηριότητες οργανώνονται στις γύρω ζώνες. Σε αυτές περιλαμβάνονται το ποδήλατο, η παρατήρηση πουλιών αλλά και οι περιηγήσεις στην ευρύτερη περιοχή.
Πολύς λόγος γίνεται κατά καιρούς για την ανάγκη περαιτέρω προστασίας της περιοχής, καθώς δεν είναι λίγοι όσοι διαμαρτύρονται ότι, βαθμιαία, το εθνικό πάρκο υποβαθμίζεται με κίνδυνο να χάσει την περιβαλλοντική και οικολογική του αξία. Σε κάθε περίπτωση, επειδή τέτοιες περιοχές σπανίζουν στο νομό Αττικής, κάθε προσπάθεια για την προστασία και την ανάδειξή του αξίζει τον κόπο…
Υγρότοποι (Νίκος Κωτσάκης,Αναστασία Μανταδάκη)
Υγρότοποι είναι φυσικές ή τεχνητές περιοχές αποτελούμενες από έλη με ποώδη βλάστηση, από μη αποκλειστικώς ομβροδίαιτα έλη με τυρφώδες υπόστρωμα, από τυρφώδεις γαίες ή από νερό. Οι περιοχές αυτές είναι μόνιμα ή προσωρινά κατακλυζόμενες από νερό το οποίο είναι στάσιμο ή τρεχούμενο, γλυκό, υφάλμυρο ή αλμυρό και περιλαμβάνουν επίσης εκείνες που καλύπτονται από θαλασσινό νερό το βάθος του οποίου κατά τη ρηχία δεν υπερβαίνει τα έξι μέτρα. Oυσιώδη γνωρίσματα της μεταβατικής ζώνης που παρεμβάλλεται μεταξύ των μόνιμα κατακλυσμένων και των καθαρά χερσαίων περιοχών είναι η παρουσία υδροχαρούς βλάστησης και η ύπαρξη υδρομορφικών εδαφών, δηλαδή εδαφών που ανέπτυξαν ειδικά γνωρίσματα ως αποτέλεσμα της υψηλής υπόγειας στάθμης νερού.
Οι υγρότοποι, όσοι δεν έχουν εντελώς υποβαθμισθεί από τον Άνθρωπο, σφύζουν από ζωή. Ιδιαίτερα θαυμαστή είναι η πληθώρα υδρόβιων πουλιών που βρίσκουν εκεί χώρους για αναπαραγωγή, φώλιασμα, τροφή και ξεκούραση. Πολλά από τα είδη είναι μεταναστευτικά και προστατεύονται άμεσα ή έμμεσα από Διεθνείς Συμβάσεις (π.χ. Ραμσάρ, Βέρνης, Ρίο) και Κοινοτικές Οδηγίες (π.χ.79/409/ΕΟΚ για τα άγρια πουλιά). Eπίσης, πολλοί υγρότοποι προστατεύονται από την εθνική νομοθεσία, τη Σύμβαση Ραμσάρ και περιλαμβάνονται στο ευρωπαϊκό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Natura 2000.
ΤΥΠΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ
Υπάρχουν διάφοροι τρόποι ταξινόμησης των υγροτόπων σε τύπους, π.χ. ανάλογα με τη ρέουσα ή στάσιμη φύση των νερών, την αλατότητα του νερού, τη γειτνίασή τους με θάλασσα, το υπόστρωμά τους, με το αν είναι φυσικοί ή τεχνητοί κλπ.
Οι πολύ γενικές κατηγορίες στις οποίες συνηθίζεται να χωρίζονται οι υγρότοποι στην Ελλάδα είναι: δέλτα, έλη, λίμνες, λιμνοθάλασσες, πηγές, εκβολές, ποταμοί, τεχνητές λίμνες.
Δέλτα
Δέλτα ονομάζονται οι εκτάσεις που σχηματίζονται από τα στερεά υλικά που μεταφέρουν οι ποταμοί και τα εναποθέτουν στις εκβολές τους. Μολονότι όλοι οι ποταμοί μεταφέρουν στερεά υλικά, δεν έχουν όλοι τη δυνατότητα να σχηματίζουν δέλτα. Για να σχηματιστεί ένα δέλτα, πρέπει να υπάρχει ευνοϊκός συνδυασμός παραγόντων που σχετίζονται με τα γνωρίσματα του ποταμού, της λεκάνης απορροής του ποταμού και της θαλάσσιας ακτής καθώς και με τις βροχοπτώσεις κλπ. Δέλτα, για παράδειγμα, μπορεί να σχηματίσουν και ποταμοί που εκβάλλουν σε λίμνες.
Ανάλογα με τους παράγοντες και τις διεργασίες σχηματισμού τους, τα δέλτα μπορούν να διακριθούν σε διάφορους μορφοδυναμικούς τύπους: ακτινωτός, πέλματος πτηνού, λοβοειδής, τοξοειδής. Μία από τις αιτίες των διαφορών μεταξύ των δέλτα, ως προς τα οικοσυστήματα που αυτά φιλοξενούν, είναι οι διαφορές τους ως προς τον μορφοδυναμικό τύπο.
Ένα δέλτα, παρόλο που συνηθίζεται να θεωρείται συνολικά υγρότοπος, στην πραγματικότητα αποτελείται από μωσαϊκό διαφόρων τύπων υγροτόπων αλλά και χερσαίων τοποθεσιών. Εάν θέλει κάποιος να ακριβολογήσει, τα δέλτα είναι ευρύτερες μονάδες τοπίου, οι οποίες περικλείουν επιμέρους τύπους υγροτόπων. Οι μονάδες αυτές έχουν προέλθει είτε από φυσικές διεργασίες είτε από αποξηράνσεις.
Σε δέλτα μπορεί κάποιος να συναντήσει, εκτός από κοίτες ποταμών (τις περισσότερες φορές διευθετημένες–εγκιβωτισμένες), λιμνοθάλασσες, παράκτια αλοέλη (δηλαδή αλμυρά έλη), υγρολίβαδα, παρόχθια δάση και παρόχθιους θαμνώνες, αλυκές, ορυζώνες, στραγγιστικές τάφρους, αρδευτικές διώρυγες κλπ. που δεν έχουν πάντα σαφώς διακριτά όρια, και, όπως ήδη αναφέραμε, αποτελούν μωσαϊκό. Αυτή ακριβώς η εν είδει μωσαϊκού χωροδιάταξη των οικοσυστημάτων και η ποικιλότητά τους καθιστά τα δέλτα ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα από άποψη μελέτης, χαρτογράφησης, χωρισμού σε επιμέρους διαχειριστικές ενότητες και λήψης μέτρων διαχείρισης. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μονάδων ενός δέλτα οφείλονται κυρίως στους παράγοντες υδατικό καθεστώς και ορνιθοπανίδα.
Το νερό στις διάφορες τοποθεσίες ενός δέλτα μπορεί να είναι γλυκό, υφάλμυρο ή αλμυρό. Η αλατότητα κυμαίνεται από έτος σε έτος και από εποχή σε εποχή του έτους.
Τα οικοσυστήματα των ελληνικών δέλτα καταπονούνται από την έλλειψη ικανής ποσότητας γλυκού νερού κατά το θέρος, διότι το γλυκό νερό των ποταμών οδηγείται στα αρδευτικά δίκτυα. Ουσιαστικά έχει σχεδόν διακοπεί η φυσική διεργασία του εμπλουτισμού των δελταϊκών πεδιάδων με θρεπτικά στοιχεία, τα οποία μετέφερε στις πεδιάδες αυτές κάθε έτος το πλημμυρικό νερό των ποταμών. Η καταπόνηση μπορεί να μειωθεί αισθητά με την εφαρμογή σύγχρονων προσεγγίσεων που αποσκοπούν στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των αρδεύσεων.
Έλη
Έλη είναι πολύ ρηχές υδατοσυλλογές με μόνιμη ή περιοδική κατάκλυση νερού (συνήθως περιοδική). Οι ελώδεις εκτάσεις της Ελλάδος καλύπτουν σήμερα ελάχιστο ποσοστό εκείνων που υπήρχαν πριν από τις μεγάλες αποξηράνσεις της δεκαετίας του 1920 και μετέπειτα. Τα έλη (και τα συνώνυμά τους τέλματα και βάλτοι) έχουν συνδεθεί επί εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια με κάτι ανθυγιεινό, δυσάρεστο και επικίνδυνο (ελονοσία, ελώδης πυρετός, «βάλτωσε η προσπάθεια», «φτάσαμε σε τέλμα» κλπ.). Στην καλύτερη περίπτωση θεωρούνταν ως άχρηστοι τόποι για τους οποίους η σωστότερη διαχείριση ήταν η αποξήρανση. Πράγματι τα έλη, πριν από την ευρεία εφαρμογή του εντομοκτόνου DDT στα τέλη της δεκαετίας του 1940, ευθύνονται για τη μάστιγα της ελονοσίας. Η εχθρική αυτή στάση έναντι των ελών στην Ελλάδα συνεχίστηκε αμείωτη έως τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Για παράδειγμα, το 1978 οι αρμόδιες αρχές είχαν δημοσιοποιήσει με υπερηφάνεια την απόφασή τους να αποξηράνουν όλα τα παράκτια έλη της Χαλκιδικής προς όφελος του τουρισμού.
Σήμερα τα έλη που μας απέμειναν προστατεύονται από εθνικές, ευρωπαϊκές και διεθνείς κανονιστικές πράξεις ως πολύτιμα υγροτοπικά οικοσυστήματα με μεγάλη ποικιλότητα ειδών. Οι αντιλήψεις της ελληνικής κοινωνίας αλλάζουν. Για παράδειγμα, οι κάτοικοι της Νέας Φώκαιας Χαλκιδικής κατάφεραν το 1999 να αποτρέψουν την αποξήρανση του ομώνυμου παράκτιου έλους ύστερα από επίμονους αγώνες.
Τα έλη μπορούν να χωριστούν σε παράκτια και εσωτερικά. Τα παράκτια χωρίζονται σε υφάλμυρα και αλμυρά (αλοέλη). Η αλατότητα του νερού των αλοελών μπορεί το θέρος να υπερβαίνει εκείνη του νερού της θάλασσας. Τα αλμυρά και υφάλμυρα έλη βρίσκονται ως επί το πλείστον δίπλα σε λιμνοθάλασσες και φιλοξενούν είδη φυτών προσαρμοσμένων σε συνθήκες υψηλής αλατότητας (αλόφυτα), όπως αυτά του γένους Salicornia. Η αλοφυτική βλάστηση παρουσιάζει εντυπωσιακή ζώνωση σε πολλά έλη όπως στο παράκτιο έλος του Αγίου Μάμα Χαλκιδικής. Πολλά έλη γλυκού νερού σχηματίζονται στη συμβολή δύο ρεουσών υδατοσυλλογών και δίπλα από εσωτερικές λίμνες γλυκού νερού.
Λίμνες
Αντίθετα με τα έλη οι ελληνικές λίμνες ήταν πάντα τόποι αγαπητοί εξαιτίας της υψηλής οικονομικής σημασίας τους: αλιεύματα, πόσιμο και αρδευτικό νερό, ηπιότερο κλίμα. Τα πολύ παλιά χρόνια κτίζονταν και κατοικίες μέσα σε λίμνες (στηριζόμενες σε ξύλινους πασσάλους μπηγμένους στον πυθμένα) για προστασία απέναντι σε άγρια ζώα, εύκολη αλιεία κλπ.
Οι περισσότερες λίμνες είναι λίμνες γλυκού νερού και σχηματίζονται κατά το πλείστον μακριά από τις ακτές της θάλασσας ως αποτέλεσμα τεκτονικών ή ηφαιστειακών δυνάμεων ή από τη δράση των παγετώνων. Λιμνοθάλασσες μπορούν να μετατραπούν σε λίμνες γλυκού νερού, όταν για κάποιο λόγο διακοπεί η εισροή αλμυρού νερού από τη θάλασσα και υπάρχει ικανοποιητική εισροή γλυκού νερού από ρέουσες υδατοσυλλογές. Υπάρχουν και λίμνες με αλμυρό ή υφάλμυρο νερό, όταν το υπόστρωμά τους περιέχει πολλά διαλυτά άλατα ή όταν δέχονται εισροές αλμυρού νερού. Η λίμνη Βιστονίδα συνιστά ειδική περίπτωση από την άποψη ότι δέχεται εισροή γλυκού νερού από τη χέρσο (μέσω ποταμών και χειμάρρων) και αλμυρού νερού από τη θάλασσα με αποτέλεσμα να παρατηρείται διαβάθμιση της αλατότητας του νερού της από βορρά (χέρσος) προς νότο (Θρακικό πέλαγος). Από τις πρώτες φροντίδες του φορέα διαχείρισης αυτής της προστατευόμενης περιοχής εικάζεται ότι θα είναι η αντιμετώπιση της προϊούσας ύψωσης της αλατότητας από νότο προς βορρά, η οποία οφείλεται στα έργα που κατασκευάστηκαν στους εισρέοντες χειμάρρους και ποταμούς. Το πρόβλημα δεν είναι απλό διότι, σύμφωνα με κάποια εικασία, οι χείμαρροι και οι ποταμοί λόγω της απόθεσης φερτών υλικών θα προκαλέσουν στο μέλλον χωρισμό της Βιστονίδας στα δύο. Όμοια εικασία έχει γίνει και για τις λίμνες Βόλβη και Καστοριάς.
Οι λίμνες θεωρούνται ότι έχουν πεπερασμένη διάρκεια ζωής ακόμη και όταν μένουν ελεύθερες από κάθε ανθρώπινη κακομεταχείριση. Έλληνες επιστήμονες από διάφορους χώρους (π.χ. Τμήμα Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος του ΥΠΕΧΩΔΕ, Πανεπιστήμιο Πατρών, ΕΚΒΥ) έχουν επισημάνει την ανάγκη μελέτης της εξελικτικής πορείας των λιμνών μας. Ως εκ τούτου είναι εύλογο το θέμα αυτό να απασχολήσει μεσοπρόθεσμα τους φορείς διαχείρισης που έχουν την ευθύνη για λιμναίους υγροτόπους.
Λιμνοθάλασσες
Λιμνοθάλασσες είναι αβαθείς παράκτιες υδατοσυλλογές που επικοινωνούν με τη θάλασσα μέσω ενός, συνήθως, διαύλου. Ευνοϊκές συνθήκες σχηματισμού τους είναι οι εξής: επίπεδες και αμμώδεις ακτές, εκβολή ποταμού και κατάλληλη δράση των θαλασσίων ρευμάτων.
Το νερό των λιμνοθαλασσών προέρχεται από τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα, από ποταμούς ή χειμάρρους και από τη θάλασσα. Πρόκειται για εξαιρετικώς δυναμικά συστήματα. Οι υδρολογικές συνθήκες και η αλατότητα του νερού μεταβάλλονται ταχύτατα. Μεταβολές, αλλά βραδύτερες, υφίσταται και η γεωμορφολογία τους.
Οι λιμνοθάλασσες θεωρούνται από τα πιο παραγωγικά οικοσυστήματα σε ψάρια υψηλής εμπορικής αξίας. Επιτελούν σε υψηλό βαθμό πολλές φυσικές λειτουργίες και ιδίως τη λειτουργία της εξαγωγής τροφής (στη γειτονική θαλάσσια ζώνη).
Οποιαδήποτε, έστω και μικρή, ανθρώπινη παρέμβαση στις λιμνοθάλασσες μπορεί να έχει δυσανάλογα μεγάλες συνέπειες στην ισορροπία τους ως προς την υδρολογία, την αλατότητα και τη βιωτή τους. Ως εκ τούτου η μελέτη των παραγόντων αυτών προκειμένου να εκπονηθεί το σχέδιο διαχείρισής τους πρέπει να βασίζεται, ει δυνατόν, σε πολυετή δεδομένα. Επίσης η παρακολούθηση των απαραίτητων γνωρισμάτων τους πρέπει να γίνεται σε πυκνά χρονικά διαστήματα, ιδίως κατά τα πρώτα έτη εφαρμογής του διαχειριστικού σχεδίου.
Πηγές
Πηγές καλούνται οι τοποθεσίες από τις οποίες συμβαίνει ελεύθερη εκροή υπόγειου νερού. Συνήθως στην Ελλάδα οι τοποθεσίες αυτές έχουν εμβαδόν πολύ λίγων τετραγωνικών μέτρων και, σπανιότερα, μερικών εκατοντάδων τετραγωνικών μέτρων. Πρέπει να τονιστεί όμως ότι στην οικολογία των υγροτόπων με τον όρο πηγή υποδηλώνεται όχι απλώς ο τόπος από όπου αναβλύζει νερό αλλά όλο το υγροτοπικό οικοσύστημα, του οποίου η δημιουργία και η διατήρηση οφείλεται σε αυτό το αναβλύζον, το πηγαίο νερό.
Τα οικοσυστήματα των πηγών είναι από τα σπανιότερα στην Ελλάδα και συνολικά καλύπτουν ελάχιστη έκταση. Αυτό οφείλεται τόσο στη σχετική σπανιότητα των τοποθεσιών από όπου αναβλύζουν υπόγεια νερά αξιόλογου όγκου όσο και στο γεγονός ότι τα πηγαία νερά είναι γενικά υψηλής ποιότητας, οπότε χρησιμοποιούνται κατά προτεραιότητα ως πόσιμα. Εντούτοις υπάρχουν ακόμη πολύτιμα οικοσυστήματα πηγών που διατηρούνται παρά τη μείωσή τους σε έκταση και τις αλλοιώσεις που έχουν υποστεί από τεχνικά έργα (υδρευτικά, τουριστικά).
Μια ιδιαίτερη κατηγορία πηγών είναι οι θερμοπηγές. Το νερό πολλών θερμοπηγών χρησιμοποιείται για θέρμανση χώρων ή για ιαματικούς σκοπούς.
Εκβολές
Το χαμηλότερο και πιο διαπλατυσμένο τμήμα της κοίτης ενός ποταμού, εκεί όπου συμβαίνει μείξη του ποτάμιου νερού με το θαλασσινό ονομάζεται εκβολή, ή συνηθέστερα εκβολές. Ο ορισμός όμως αυτός δεν είναι ούτε εντελώς σαφής ούτε αποδεκτός σε όλες τις χώρες. Μείξη δεν συμβαίνει μόνο μέσα στην κοίτη του ποταμού αλλά και στην αμέσως γειτονική παραλιακή θαλάσσια ζώνη, άρα και αυτή η ζώνη πρέπει λογικά να περιλαμβάνεται στον όρο εκβολή. Ας σημειωθεί ότι στις ακτές της Μεσογείου, σε αντίθεση με τις ακτές που βρέχονται από τον Ατλαντικό, οι παλίρροιες είναι αδύναμες, οπότε ελάχιστο ρόλο παίζουν στη ρύθμιση της μείξης γλυκού και θαλάσσιου νερού και στη δημιουργία εκβολικών οικοσυστημάτων.
Η κατανομή της αλατότητας σε μια εκβολή επηρεάζεται από παράγοντες όπως η ροή του ποταμού, ο πυθμένας και το σχήμα της εκβολής, η εξάτμιση, ο άνεμος.
Οι επιστήμονες που ασχολούνται με την ανάπτυξη ενιαίας μεθόδου απογραφής και χαρτογράφησης των υγροτόπων όλης της Μεσογείου δεν έχουν ακόμη καταλήξει σε τελικά συμπεράσματα. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι το κύριο γνώρισμα που είναι υπεύθυνο για την ιδιαιτερότητα των εκβολικών οικοσυστημάτων είναι η ανάμειξη γλυκού νερού στον χώρο και στον χρόνο. Από την άποψη αυτή υπάρχουν μεγάλες ομοιότητες μεταξύ εκβολών και λιμνοθαλασσών με κύρια διαφορά ότι στις εκβολές η επικοινωνία με τη θάλασσα είναι πιο ελεύθερη. Υπάρχει και η γνώμη ότι οι λιμνοθάλασσες και οι εκβολές πρέπει να αποτελούν ενιαία κατηγορία υγροτόπων.
Ποταμοί
Ποταμός είναι μια επιμήκης υδατοσυλλογή με τρεχούμενο νερό, το οποίο ρέει προς τα κατάντη με τη βαρύτητα. Υπάρχουν ποταμοί με συνεχή ροή και άλλοι με περιοδική ροή. Στις ξηρές και ημίξηρες περιοχές συναντά κανείς πολλούς ποταμούς με περιοδική ροή, και μάλιστα εντελώς ακανόνιστη, ιδίως όταν το υπόστρωμά τους αποτελείται από ασβεστολιθικά υλικά.
Οι όροι ποταμός και ρυάκι δεν είναι σαφώς διαχωρισμένοι, διότι σε περιοχές με λίγες βροχοπτώσεις ο όρος ποταμός αποδίδεται και σε ρέουσες υδατοσυλλογές με στενή κοίτη και μικρή παροχή. Για παράδειγμα, η ρέουσα υδατοσυλλογή που διασχίζει το χωριό Άγιος Γερμανός της περιοχής Πρεσπών ονομάζεται ποταμός, ενώ αν συγκριθεί με τους ποταμούς Αχελώο, Αξιό, Στρυμόνα κλπ. θα μπορούσε να χαρακτηριστεί απλώς ως ρυάκι.
Το νερό των ποταμών προέρχεται κυρίως απευθείας από τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα και από την επιφανειακή απορροή. Υπάρχουν περιπτώσεις τροφοδοσίας ποταμών και με υπόγεια νερά ή με νερό λιμνών.
Οι κύριοι φυσικοί παράγοντες που ρυθμίζουν την ποιότητα του νερού ενός ποταμού είναι η φύση της κοίτης του και της λεκάνης απορροής του (τύποι και κλίσεις εδαφών, μορφές κάλυψης γης) και το καθεστώς των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων. Ως εκ τούτου η ποιότητα διαφέρει πολύ από εποχή σε εποχή και κατά μήκος της κοίτης. Για παράδειγμα, η διαύγεια του νερού μπορεί να μειωθεί δραστικά λίγες ώρες ύστερα από μια καταρρακτώδη βροχή που δέχτηκε η λεκάνη απορροής του.
Μεγάλοι πολιτισμοί σε όλο τον κόσμο γεννήθηκαν δίπλα σε ποταμούς. Πολλοί ποταμοί έχουν θεοποιηθεί. Τεράστιες και αναγνωρισμένες από τα πανάρχαια χρόνια είναι οι οικονομικές αξίες τους: υδρευτική, αρδευτική, μεταφορική. Εντονότατες και οι ανθρώπινες παρεμβάσεις που δέχθηκαν: μετατόπιση κοίτης, εκβαθύνσεις, εγκιβωτισμός κοίτης, φράγματα, λιμάνια, εισροή λυμάτων. Η αναγνώριση όμως όλων των αξιών των ποταμών έχει ιστορία λίγων αιώνων (ιδιαίτερα του 20ου αιώνα). Η μελέτη των ποτάμιων μορφών ζωής και της θεώρησης των ποταμών ως οικοσυστημάτων έχει ακόμη πιο πρόσφατη ιστορία.
Ποτάμια οικοσυστήματα, υπό τη στενή έννοια, είναι εκείνα των οποίων οι οργανισμοί είναι προσαρμοσμένοι σε συνθήκες συνεχούς ροής του νερού. Συχνά, όμως, τα ποτάμια οικοσυστήματα εξετάζονται από κοινού με τα παραποτάμια, δηλαδή, με εκείνα των οποίων το υδατικό καθεστώς του εδάφους τους εξαρτάται, κατ’ εξοχήν από το ποτάμιο νερό (εποχική υπερχείλιση, πλάγια διήθηση).
Για λίγους ποταμούς της Ελλάδας υπάρχουν φορείς διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών που έχουν στην αρμοδιότητά τους όλο το μήκος της κοίτης και τη λεκάνη απορροής τους. Το γεγονός αυτό, καθώς και το ότι υπάρχουν σπουδαίοι ποταμοί στη βόρεια Ελλάδα που είναι διασυνοριακοί, επιβάλλει την ευρεία συνεργασία σε διεθνές επίπεδο. Η Οδηγία 2000/60/ΕΕ επιβάλλει ευρύτερη θεώρηση της διαχείρισης των ποτάμιων οικοσυστημάτων με βάση το υδατικό διαμέρισμα.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ορίσει επιστημονικό πλαίσιο για την παρακολούθηση της οικολογικής ποιότητας των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων, το οποίο στην περίπτωση των ποτάμιων υδάτων παρουσιάζει ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες βιολογικές πλευρές. Η εφαρμογή του πλαισίου αυτού απαιτεί περισσότερους εξειδικευμένους επιστήμονες από όσους υπάρχουν σήμερα στην Ελλάδα.
Τεχνητές λίμνες
Οι τεχνητές λίμνες είναι η σπουδαιότερη κατηγορία τεχνητών υγροτόπων της Ελλάδος τόσο από την άποψη της έκτασης που καλύπτουν όσο και από την άποψη του αριθμού και των αξιών που έχουν αποκτήσει. Ονομάζονται και τεχνητοί ταμιευτήρες. Η λέξη ταμιευτήρας δείχνει και τους περιορισμένους αρχικά σκοπούς που είχαν τεθεί κατά τον σχεδιασμό και τη διαχείρισή τους. Οι σκοποί αυτοί ήταν να αποταμιεύσουν νερό ποταμών, ρυακιών ή και χειμάρρων ώστε να αποκτήσουν οι ταμιευτήρες αξία αντιπλημμυρική, υδρευτική, αρδευτική, υδροηλεκτρική ή, συνηθέστερα, συνδυασμό αυτών των αξιών. Το γεγονός ότι οι περισσότερες τεχνητές λίμνες στηρίζουν λιγότερο ή περισσότερο πολύτιμα υγροτοπικά οικοσυστήματα και έχουν αποκτήσει με την πάροδο του χρόνου και άλλες αξίες, π.χ. βιολογική, αλιευτική, αναψυχής, δεν ήταν απόρροια ηθελημένου σχεδιασμού αλλά «παρέμβασης» της φύσης.
Η κατασκευή τεχνητών λιμνών με φράγματα σε ποταμούς είχε ως αποτέλεσμα να προστεθούν οικοσυστήματα στο ελληνικό υγροτοπικό κεφάλαιο αλλά και να υποστούν αλλοιώσεις κατάντη οικοσυστήματα (ποτάμια, παραποτάμια, εκβολικά κλπ.).
Οι τεχνητές λίμνες είναι εφοδιασμένες με κατασκευές (θυρίδες, αναχώματα), μέσω των οποίων ρυθμίζεται η στάθμη του νερού τους για να εξυπηρετούνται οι ανάγκες για τις οποίες έχουν κατασκευαστεί. Σήμερα στις ανάγκες αυτές περιλαμβάνεται και η ανάγκη να διατηρούνται τα υγροτοπικά οικοσυστήματα που οι τεχνητές λίμνες συντηρούν. Προφανώς, όπως δείχνει το παράδειγμα της Τεχνητής Λίμνης Κερκίνης, η πλήρης ικανοποίηση όλων των αναγκών των ανθρώπων και της φύσης είναι αδύνατη. Μια ισορροπημένη ικανοποίηση αυτών των αναγκών μπορεί να επιτύχει ο αρμόδιος φορέας διαχείρισης. Η επιτυχία είναι θέμα αρμονικής συνεργασίας όλων των χρηστών και επίλυσης του σοβαρού προβλήματος της αυξανόμενης εναπόθεσης φερτών υλικών στον πυθμένα.
ΑΞΙΕΣ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ
Οι υγρότοποι έχουν πολλαπλές αξίες για τον άνθρωπο, διότι:
* η μεγάλη τους βιολογική ποικιλότητα είναι απαραίτητη για τη βελτίωση καλλιεργούμενων φυτών, αγροτικών ζώων και μικροοργανισμών, για ένα μέρος της επιστημονικής προόδου, ιδιαίτερα στην ιατρική, για πολλές τεχνολογικές καινοτομίες και για την ομαλή λειτουργία πολλών οικονομικών δραστηριοτήτων στις οποίες χρησιμοποιούνται ζωντανοί οργανισμοί,
* δίνουν νερό για ύδρευση και άρδευση, εμπλουτίζουν τους υπόγειους υδροφορείς, προστατεύουν από πλημμύρες, ενεργούν ως φίλτρα καθαρισμού ρύπων, μειώνουν τις ζημίες από παγετούς και καύσωνες,
* παράγουν αλιεύματα, συντηρούν θηράματα, δίνουν πλούσια τροφή σε αγροτικά ζώα,
* παρέχουν ευκαιρίες για αναψυχή, άθληση, οικολογικό τουρισμό, εκπαίδευση και έρευνα,
* είναι συνδεδεμένοι με την ιστορία, τη μυθολογία και την πολιτιστική παράδοση.
Τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται στην ελληνική κοινωνία η τάση για αναγνώριση της τεράστιας σημασίας των υγροτοπικών πόρων της χώρας. Ωστόσο, η τάση αυτή δεν είναι ακόμη αρκετά ισχυρή ώστε να ανακόψει την υποβάθμιση που προκαλούν οι ασύνετες πρακτικές που ασκούνται στους υγροτόπους και τις λεκάνες απορροής τους. Η πορεία προς την αειφορική διαχείριση των υγροτοπικών και χερσαίων οικοσυστημάτων θα είναι συνεπώς μακρά και δύσκολη. Δικαιούμαστε όμως να αισιοδοξούμε, εφόσον διεξάγονται συντονισμένες προσπάθειες διατήρησης και οι κοινότητες γύρω από τις φυσικές περιοχές εμπλέκονται ενεργά στη διατήρηση και διαχείρισή τους.
ΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
Η Ελλάδα έχει σήμερα περισσότερους από 400 μικρούς και μεγάλους υγροτόπους συνολικού εμβαδού πάνω από 2 εκατομμύρια στρέμματα. Πολλοί από αυτούς είναι σύνθετοι και σχηματίζουν μωσαϊκό υγροτόπων ή υγροτοπικά συμπλέγματα. Πριν από δύο γενεές η Ελλάδα είχε τριπλάσια έκταση υγροτόπων.
Ο αριθμός και το συνολικό εμβαδόν των υγροτόπων στην Ελλάδα, με βάση την προηγούμενη κατηγοριοποίηση, παρουσιάζεται στον πίνακα 1 σύμφωνα με την απογραφή που διενήργησε το ΕΚΒΥ το 1994. Είναι βέβαιο ότι υπάρχουν τουλάχιστον άλλοι 15 υγρότοποι που δεν είχαν περιληφθεί σε εκείνη την απογραφή. Αρκετοί από τους υγροτόπους του πίνακα αποτελούν συμπλέγματα περισσότερων υγροτόπων, που, αν προσμετρούνταν ως ξεχωριστές εγγραφές, ο συνολικός αριθμός, μαζί με εκείνους που εντοπίστηκαν μεταγενέστερα, θα έφθανε τους 415 περίπου.
Οι πιο πλούσιες σε υγροτόπους περιοχές της χώρας είναι οι βόρειες και οι δυτικές (Πίνακας 2), γι’ αυτό και πάνω από αυτές παρατηρούνται οι σπουδαιότερες οδοί πτήσης των μεταναστευτικών πουλιών. Τα νησιά του Αιγαίου φιλοξενούν λίγους και μικρούς υγροτόπους, οι οποίοι όμως έχουν ιδιαίτερα αξιόλογη οικολογική σημασία.
Οι υγρότοποι, όσοι δεν έχουν εντελώς υποβαθμισθεί από τον Άνθρωπο, σφύζουν από ζωή. Ιδιαίτερα θαυμαστή είναι η πληθώρα υδρόβιων πουλιών που βρίσκουν εκεί χώρους για αναπαραγωγή, φώλιασμα, τροφή και ξεκούραση. Πολλά από τα είδη είναι μεταναστευτικά και προστατεύονται άμεσα ή έμμεσα από Διεθνείς Συμβάσεις (π.χ. Ραμσάρ, Βέρνης, Ρίο) και Κοινοτικές Οδηγίες (π.χ.79/409/ΕΟΚ για τα άγρια πουλιά). Eπίσης, πολλοί υγρότοποι προστατεύονται από την εθνική νομοθεσία, τη Σύμβαση Ραμσάρ και περιλαμβάνονται στο ευρωπαϊκό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Natura 2000.
ΤΥΠΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ
Υπάρχουν διάφοροι τρόποι ταξινόμησης των υγροτόπων σε τύπους, π.χ. ανάλογα με τη ρέουσα ή στάσιμη φύση των νερών, την αλατότητα του νερού, τη γειτνίασή τους με θάλασσα, το υπόστρωμά τους, με το αν είναι φυσικοί ή τεχνητοί κλπ.
Οι πολύ γενικές κατηγορίες στις οποίες συνηθίζεται να χωρίζονται οι υγρότοποι στην Ελλάδα είναι: δέλτα, έλη, λίμνες, λιμνοθάλασσες, πηγές, εκβολές, ποταμοί, τεχνητές λίμνες.
Δέλτα
Δέλτα ονομάζονται οι εκτάσεις που σχηματίζονται από τα στερεά υλικά που μεταφέρουν οι ποταμοί και τα εναποθέτουν στις εκβολές τους. Μολονότι όλοι οι ποταμοί μεταφέρουν στερεά υλικά, δεν έχουν όλοι τη δυνατότητα να σχηματίζουν δέλτα. Για να σχηματιστεί ένα δέλτα, πρέπει να υπάρχει ευνοϊκός συνδυασμός παραγόντων που σχετίζονται με τα γνωρίσματα του ποταμού, της λεκάνης απορροής του ποταμού και της θαλάσσιας ακτής καθώς και με τις βροχοπτώσεις κλπ. Δέλτα, για παράδειγμα, μπορεί να σχηματίσουν και ποταμοί που εκβάλλουν σε λίμνες.
Ανάλογα με τους παράγοντες και τις διεργασίες σχηματισμού τους, τα δέλτα μπορούν να διακριθούν σε διάφορους μορφοδυναμικούς τύπους: ακτινωτός, πέλματος πτηνού, λοβοειδής, τοξοειδής. Μία από τις αιτίες των διαφορών μεταξύ των δέλτα, ως προς τα οικοσυστήματα που αυτά φιλοξενούν, είναι οι διαφορές τους ως προς τον μορφοδυναμικό τύπο.
Ένα δέλτα, παρόλο που συνηθίζεται να θεωρείται συνολικά υγρότοπος, στην πραγματικότητα αποτελείται από μωσαϊκό διαφόρων τύπων υγροτόπων αλλά και χερσαίων τοποθεσιών. Εάν θέλει κάποιος να ακριβολογήσει, τα δέλτα είναι ευρύτερες μονάδες τοπίου, οι οποίες περικλείουν επιμέρους τύπους υγροτόπων. Οι μονάδες αυτές έχουν προέλθει είτε από φυσικές διεργασίες είτε από αποξηράνσεις.
Σε δέλτα μπορεί κάποιος να συναντήσει, εκτός από κοίτες ποταμών (τις περισσότερες φορές διευθετημένες–εγκιβωτισμένες), λιμνοθάλασσες, παράκτια αλοέλη (δηλαδή αλμυρά έλη), υγρολίβαδα, παρόχθια δάση και παρόχθιους θαμνώνες, αλυκές, ορυζώνες, στραγγιστικές τάφρους, αρδευτικές διώρυγες κλπ. που δεν έχουν πάντα σαφώς διακριτά όρια, και, όπως ήδη αναφέραμε, αποτελούν μωσαϊκό. Αυτή ακριβώς η εν είδει μωσαϊκού χωροδιάταξη των οικοσυστημάτων και η ποικιλότητά τους καθιστά τα δέλτα ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα από άποψη μελέτης, χαρτογράφησης, χωρισμού σε επιμέρους διαχειριστικές ενότητες και λήψης μέτρων διαχείρισης. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μονάδων ενός δέλτα οφείλονται κυρίως στους παράγοντες υδατικό καθεστώς και ορνιθοπανίδα.
Το νερό στις διάφορες τοποθεσίες ενός δέλτα μπορεί να είναι γλυκό, υφάλμυρο ή αλμυρό. Η αλατότητα κυμαίνεται από έτος σε έτος και από εποχή σε εποχή του έτους.
Τα οικοσυστήματα των ελληνικών δέλτα καταπονούνται από την έλλειψη ικανής ποσότητας γλυκού νερού κατά το θέρος, διότι το γλυκό νερό των ποταμών οδηγείται στα αρδευτικά δίκτυα. Ουσιαστικά έχει σχεδόν διακοπεί η φυσική διεργασία του εμπλουτισμού των δελταϊκών πεδιάδων με θρεπτικά στοιχεία, τα οποία μετέφερε στις πεδιάδες αυτές κάθε έτος το πλημμυρικό νερό των ποταμών. Η καταπόνηση μπορεί να μειωθεί αισθητά με την εφαρμογή σύγχρονων προσεγγίσεων που αποσκοπούν στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των αρδεύσεων.
Έλη
Έλη είναι πολύ ρηχές υδατοσυλλογές με μόνιμη ή περιοδική κατάκλυση νερού (συνήθως περιοδική). Οι ελώδεις εκτάσεις της Ελλάδος καλύπτουν σήμερα ελάχιστο ποσοστό εκείνων που υπήρχαν πριν από τις μεγάλες αποξηράνσεις της δεκαετίας του 1920 και μετέπειτα. Τα έλη (και τα συνώνυμά τους τέλματα και βάλτοι) έχουν συνδεθεί επί εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια με κάτι ανθυγιεινό, δυσάρεστο και επικίνδυνο (ελονοσία, ελώδης πυρετός, «βάλτωσε η προσπάθεια», «φτάσαμε σε τέλμα» κλπ.). Στην καλύτερη περίπτωση θεωρούνταν ως άχρηστοι τόποι για τους οποίους η σωστότερη διαχείριση ήταν η αποξήρανση. Πράγματι τα έλη, πριν από την ευρεία εφαρμογή του εντομοκτόνου DDT στα τέλη της δεκαετίας του 1940, ευθύνονται για τη μάστιγα της ελονοσίας. Η εχθρική αυτή στάση έναντι των ελών στην Ελλάδα συνεχίστηκε αμείωτη έως τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Για παράδειγμα, το 1978 οι αρμόδιες αρχές είχαν δημοσιοποιήσει με υπερηφάνεια την απόφασή τους να αποξηράνουν όλα τα παράκτια έλη της Χαλκιδικής προς όφελος του τουρισμού.
Σήμερα τα έλη που μας απέμειναν προστατεύονται από εθνικές, ευρωπαϊκές και διεθνείς κανονιστικές πράξεις ως πολύτιμα υγροτοπικά οικοσυστήματα με μεγάλη ποικιλότητα ειδών. Οι αντιλήψεις της ελληνικής κοινωνίας αλλάζουν. Για παράδειγμα, οι κάτοικοι της Νέας Φώκαιας Χαλκιδικής κατάφεραν το 1999 να αποτρέψουν την αποξήρανση του ομώνυμου παράκτιου έλους ύστερα από επίμονους αγώνες.
Τα έλη μπορούν να χωριστούν σε παράκτια και εσωτερικά. Τα παράκτια χωρίζονται σε υφάλμυρα και αλμυρά (αλοέλη). Η αλατότητα του νερού των αλοελών μπορεί το θέρος να υπερβαίνει εκείνη του νερού της θάλασσας. Τα αλμυρά και υφάλμυρα έλη βρίσκονται ως επί το πλείστον δίπλα σε λιμνοθάλασσες και φιλοξενούν είδη φυτών προσαρμοσμένων σε συνθήκες υψηλής αλατότητας (αλόφυτα), όπως αυτά του γένους Salicornia. Η αλοφυτική βλάστηση παρουσιάζει εντυπωσιακή ζώνωση σε πολλά έλη όπως στο παράκτιο έλος του Αγίου Μάμα Χαλκιδικής. Πολλά έλη γλυκού νερού σχηματίζονται στη συμβολή δύο ρεουσών υδατοσυλλογών και δίπλα από εσωτερικές λίμνες γλυκού νερού.
Λίμνες
Αντίθετα με τα έλη οι ελληνικές λίμνες ήταν πάντα τόποι αγαπητοί εξαιτίας της υψηλής οικονομικής σημασίας τους: αλιεύματα, πόσιμο και αρδευτικό νερό, ηπιότερο κλίμα. Τα πολύ παλιά χρόνια κτίζονταν και κατοικίες μέσα σε λίμνες (στηριζόμενες σε ξύλινους πασσάλους μπηγμένους στον πυθμένα) για προστασία απέναντι σε άγρια ζώα, εύκολη αλιεία κλπ.
Οι περισσότερες λίμνες είναι λίμνες γλυκού νερού και σχηματίζονται κατά το πλείστον μακριά από τις ακτές της θάλασσας ως αποτέλεσμα τεκτονικών ή ηφαιστειακών δυνάμεων ή από τη δράση των παγετώνων. Λιμνοθάλασσες μπορούν να μετατραπούν σε λίμνες γλυκού νερού, όταν για κάποιο λόγο διακοπεί η εισροή αλμυρού νερού από τη θάλασσα και υπάρχει ικανοποιητική εισροή γλυκού νερού από ρέουσες υδατοσυλλογές. Υπάρχουν και λίμνες με αλμυρό ή υφάλμυρο νερό, όταν το υπόστρωμά τους περιέχει πολλά διαλυτά άλατα ή όταν δέχονται εισροές αλμυρού νερού. Η λίμνη Βιστονίδα συνιστά ειδική περίπτωση από την άποψη ότι δέχεται εισροή γλυκού νερού από τη χέρσο (μέσω ποταμών και χειμάρρων) και αλμυρού νερού από τη θάλασσα με αποτέλεσμα να παρατηρείται διαβάθμιση της αλατότητας του νερού της από βορρά (χέρσος) προς νότο (Θρακικό πέλαγος). Από τις πρώτες φροντίδες του φορέα διαχείρισης αυτής της προστατευόμενης περιοχής εικάζεται ότι θα είναι η αντιμετώπιση της προϊούσας ύψωσης της αλατότητας από νότο προς βορρά, η οποία οφείλεται στα έργα που κατασκευάστηκαν στους εισρέοντες χειμάρρους και ποταμούς. Το πρόβλημα δεν είναι απλό διότι, σύμφωνα με κάποια εικασία, οι χείμαρροι και οι ποταμοί λόγω της απόθεσης φερτών υλικών θα προκαλέσουν στο μέλλον χωρισμό της Βιστονίδας στα δύο. Όμοια εικασία έχει γίνει και για τις λίμνες Βόλβη και Καστοριάς.
Οι λίμνες θεωρούνται ότι έχουν πεπερασμένη διάρκεια ζωής ακόμη και όταν μένουν ελεύθερες από κάθε ανθρώπινη κακομεταχείριση. Έλληνες επιστήμονες από διάφορους χώρους (π.χ. Τμήμα Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος του ΥΠΕΧΩΔΕ, Πανεπιστήμιο Πατρών, ΕΚΒΥ) έχουν επισημάνει την ανάγκη μελέτης της εξελικτικής πορείας των λιμνών μας. Ως εκ τούτου είναι εύλογο το θέμα αυτό να απασχολήσει μεσοπρόθεσμα τους φορείς διαχείρισης που έχουν την ευθύνη για λιμναίους υγροτόπους.
Λιμνοθάλασσες
Λιμνοθάλασσες είναι αβαθείς παράκτιες υδατοσυλλογές που επικοινωνούν με τη θάλασσα μέσω ενός, συνήθως, διαύλου. Ευνοϊκές συνθήκες σχηματισμού τους είναι οι εξής: επίπεδες και αμμώδεις ακτές, εκβολή ποταμού και κατάλληλη δράση των θαλασσίων ρευμάτων.
Το νερό των λιμνοθαλασσών προέρχεται από τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα, από ποταμούς ή χειμάρρους και από τη θάλασσα. Πρόκειται για εξαιρετικώς δυναμικά συστήματα. Οι υδρολογικές συνθήκες και η αλατότητα του νερού μεταβάλλονται ταχύτατα. Μεταβολές, αλλά βραδύτερες, υφίσταται και η γεωμορφολογία τους.
Οι λιμνοθάλασσες θεωρούνται από τα πιο παραγωγικά οικοσυστήματα σε ψάρια υψηλής εμπορικής αξίας. Επιτελούν σε υψηλό βαθμό πολλές φυσικές λειτουργίες και ιδίως τη λειτουργία της εξαγωγής τροφής (στη γειτονική θαλάσσια ζώνη).
Οποιαδήποτε, έστω και μικρή, ανθρώπινη παρέμβαση στις λιμνοθάλασσες μπορεί να έχει δυσανάλογα μεγάλες συνέπειες στην ισορροπία τους ως προς την υδρολογία, την αλατότητα και τη βιωτή τους. Ως εκ τούτου η μελέτη των παραγόντων αυτών προκειμένου να εκπονηθεί το σχέδιο διαχείρισής τους πρέπει να βασίζεται, ει δυνατόν, σε πολυετή δεδομένα. Επίσης η παρακολούθηση των απαραίτητων γνωρισμάτων τους πρέπει να γίνεται σε πυκνά χρονικά διαστήματα, ιδίως κατά τα πρώτα έτη εφαρμογής του διαχειριστικού σχεδίου.
Πηγές
Πηγές καλούνται οι τοποθεσίες από τις οποίες συμβαίνει ελεύθερη εκροή υπόγειου νερού. Συνήθως στην Ελλάδα οι τοποθεσίες αυτές έχουν εμβαδόν πολύ λίγων τετραγωνικών μέτρων και, σπανιότερα, μερικών εκατοντάδων τετραγωνικών μέτρων. Πρέπει να τονιστεί όμως ότι στην οικολογία των υγροτόπων με τον όρο πηγή υποδηλώνεται όχι απλώς ο τόπος από όπου αναβλύζει νερό αλλά όλο το υγροτοπικό οικοσύστημα, του οποίου η δημιουργία και η διατήρηση οφείλεται σε αυτό το αναβλύζον, το πηγαίο νερό.
Τα οικοσυστήματα των πηγών είναι από τα σπανιότερα στην Ελλάδα και συνολικά καλύπτουν ελάχιστη έκταση. Αυτό οφείλεται τόσο στη σχετική σπανιότητα των τοποθεσιών από όπου αναβλύζουν υπόγεια νερά αξιόλογου όγκου όσο και στο γεγονός ότι τα πηγαία νερά είναι γενικά υψηλής ποιότητας, οπότε χρησιμοποιούνται κατά προτεραιότητα ως πόσιμα. Εντούτοις υπάρχουν ακόμη πολύτιμα οικοσυστήματα πηγών που διατηρούνται παρά τη μείωσή τους σε έκταση και τις αλλοιώσεις που έχουν υποστεί από τεχνικά έργα (υδρευτικά, τουριστικά).
Μια ιδιαίτερη κατηγορία πηγών είναι οι θερμοπηγές. Το νερό πολλών θερμοπηγών χρησιμοποιείται για θέρμανση χώρων ή για ιαματικούς σκοπούς.
Εκβολές
Το χαμηλότερο και πιο διαπλατυσμένο τμήμα της κοίτης ενός ποταμού, εκεί όπου συμβαίνει μείξη του ποτάμιου νερού με το θαλασσινό ονομάζεται εκβολή, ή συνηθέστερα εκβολές. Ο ορισμός όμως αυτός δεν είναι ούτε εντελώς σαφής ούτε αποδεκτός σε όλες τις χώρες. Μείξη δεν συμβαίνει μόνο μέσα στην κοίτη του ποταμού αλλά και στην αμέσως γειτονική παραλιακή θαλάσσια ζώνη, άρα και αυτή η ζώνη πρέπει λογικά να περιλαμβάνεται στον όρο εκβολή. Ας σημειωθεί ότι στις ακτές της Μεσογείου, σε αντίθεση με τις ακτές που βρέχονται από τον Ατλαντικό, οι παλίρροιες είναι αδύναμες, οπότε ελάχιστο ρόλο παίζουν στη ρύθμιση της μείξης γλυκού και θαλάσσιου νερού και στη δημιουργία εκβολικών οικοσυστημάτων.
Η κατανομή της αλατότητας σε μια εκβολή επηρεάζεται από παράγοντες όπως η ροή του ποταμού, ο πυθμένας και το σχήμα της εκβολής, η εξάτμιση, ο άνεμος.
Οι επιστήμονες που ασχολούνται με την ανάπτυξη ενιαίας μεθόδου απογραφής και χαρτογράφησης των υγροτόπων όλης της Μεσογείου δεν έχουν ακόμη καταλήξει σε τελικά συμπεράσματα. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι το κύριο γνώρισμα που είναι υπεύθυνο για την ιδιαιτερότητα των εκβολικών οικοσυστημάτων είναι η ανάμειξη γλυκού νερού στον χώρο και στον χρόνο. Από την άποψη αυτή υπάρχουν μεγάλες ομοιότητες μεταξύ εκβολών και λιμνοθαλασσών με κύρια διαφορά ότι στις εκβολές η επικοινωνία με τη θάλασσα είναι πιο ελεύθερη. Υπάρχει και η γνώμη ότι οι λιμνοθάλασσες και οι εκβολές πρέπει να αποτελούν ενιαία κατηγορία υγροτόπων.
Ποταμοί
Ποταμός είναι μια επιμήκης υδατοσυλλογή με τρεχούμενο νερό, το οποίο ρέει προς τα κατάντη με τη βαρύτητα. Υπάρχουν ποταμοί με συνεχή ροή και άλλοι με περιοδική ροή. Στις ξηρές και ημίξηρες περιοχές συναντά κανείς πολλούς ποταμούς με περιοδική ροή, και μάλιστα εντελώς ακανόνιστη, ιδίως όταν το υπόστρωμά τους αποτελείται από ασβεστολιθικά υλικά.
Οι όροι ποταμός και ρυάκι δεν είναι σαφώς διαχωρισμένοι, διότι σε περιοχές με λίγες βροχοπτώσεις ο όρος ποταμός αποδίδεται και σε ρέουσες υδατοσυλλογές με στενή κοίτη και μικρή παροχή. Για παράδειγμα, η ρέουσα υδατοσυλλογή που διασχίζει το χωριό Άγιος Γερμανός της περιοχής Πρεσπών ονομάζεται ποταμός, ενώ αν συγκριθεί με τους ποταμούς Αχελώο, Αξιό, Στρυμόνα κλπ. θα μπορούσε να χαρακτηριστεί απλώς ως ρυάκι.
Το νερό των ποταμών προέρχεται κυρίως απευθείας από τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα και από την επιφανειακή απορροή. Υπάρχουν περιπτώσεις τροφοδοσίας ποταμών και με υπόγεια νερά ή με νερό λιμνών.
Οι κύριοι φυσικοί παράγοντες που ρυθμίζουν την ποιότητα του νερού ενός ποταμού είναι η φύση της κοίτης του και της λεκάνης απορροής του (τύποι και κλίσεις εδαφών, μορφές κάλυψης γης) και το καθεστώς των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων. Ως εκ τούτου η ποιότητα διαφέρει πολύ από εποχή σε εποχή και κατά μήκος της κοίτης. Για παράδειγμα, η διαύγεια του νερού μπορεί να μειωθεί δραστικά λίγες ώρες ύστερα από μια καταρρακτώδη βροχή που δέχτηκε η λεκάνη απορροής του.
Μεγάλοι πολιτισμοί σε όλο τον κόσμο γεννήθηκαν δίπλα σε ποταμούς. Πολλοί ποταμοί έχουν θεοποιηθεί. Τεράστιες και αναγνωρισμένες από τα πανάρχαια χρόνια είναι οι οικονομικές αξίες τους: υδρευτική, αρδευτική, μεταφορική. Εντονότατες και οι ανθρώπινες παρεμβάσεις που δέχθηκαν: μετατόπιση κοίτης, εκβαθύνσεις, εγκιβωτισμός κοίτης, φράγματα, λιμάνια, εισροή λυμάτων. Η αναγνώριση όμως όλων των αξιών των ποταμών έχει ιστορία λίγων αιώνων (ιδιαίτερα του 20ου αιώνα). Η μελέτη των ποτάμιων μορφών ζωής και της θεώρησης των ποταμών ως οικοσυστημάτων έχει ακόμη πιο πρόσφατη ιστορία.
Ποτάμια οικοσυστήματα, υπό τη στενή έννοια, είναι εκείνα των οποίων οι οργανισμοί είναι προσαρμοσμένοι σε συνθήκες συνεχούς ροής του νερού. Συχνά, όμως, τα ποτάμια οικοσυστήματα εξετάζονται από κοινού με τα παραποτάμια, δηλαδή, με εκείνα των οποίων το υδατικό καθεστώς του εδάφους τους εξαρτάται, κατ’ εξοχήν από το ποτάμιο νερό (εποχική υπερχείλιση, πλάγια διήθηση).
Για λίγους ποταμούς της Ελλάδας υπάρχουν φορείς διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών που έχουν στην αρμοδιότητά τους όλο το μήκος της κοίτης και τη λεκάνη απορροής τους. Το γεγονός αυτό, καθώς και το ότι υπάρχουν σπουδαίοι ποταμοί στη βόρεια Ελλάδα που είναι διασυνοριακοί, επιβάλλει την ευρεία συνεργασία σε διεθνές επίπεδο. Η Οδηγία 2000/60/ΕΕ επιβάλλει ευρύτερη θεώρηση της διαχείρισης των ποτάμιων οικοσυστημάτων με βάση το υδατικό διαμέρισμα.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ορίσει επιστημονικό πλαίσιο για την παρακολούθηση της οικολογικής ποιότητας των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων, το οποίο στην περίπτωση των ποτάμιων υδάτων παρουσιάζει ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες βιολογικές πλευρές. Η εφαρμογή του πλαισίου αυτού απαιτεί περισσότερους εξειδικευμένους επιστήμονες από όσους υπάρχουν σήμερα στην Ελλάδα.
Τεχνητές λίμνες
Οι τεχνητές λίμνες είναι η σπουδαιότερη κατηγορία τεχνητών υγροτόπων της Ελλάδος τόσο από την άποψη της έκτασης που καλύπτουν όσο και από την άποψη του αριθμού και των αξιών που έχουν αποκτήσει. Ονομάζονται και τεχνητοί ταμιευτήρες. Η λέξη ταμιευτήρας δείχνει και τους περιορισμένους αρχικά σκοπούς που είχαν τεθεί κατά τον σχεδιασμό και τη διαχείρισή τους. Οι σκοποί αυτοί ήταν να αποταμιεύσουν νερό ποταμών, ρυακιών ή και χειμάρρων ώστε να αποκτήσουν οι ταμιευτήρες αξία αντιπλημμυρική, υδρευτική, αρδευτική, υδροηλεκτρική ή, συνηθέστερα, συνδυασμό αυτών των αξιών. Το γεγονός ότι οι περισσότερες τεχνητές λίμνες στηρίζουν λιγότερο ή περισσότερο πολύτιμα υγροτοπικά οικοσυστήματα και έχουν αποκτήσει με την πάροδο του χρόνου και άλλες αξίες, π.χ. βιολογική, αλιευτική, αναψυχής, δεν ήταν απόρροια ηθελημένου σχεδιασμού αλλά «παρέμβασης» της φύσης.
Η κατασκευή τεχνητών λιμνών με φράγματα σε ποταμούς είχε ως αποτέλεσμα να προστεθούν οικοσυστήματα στο ελληνικό υγροτοπικό κεφάλαιο αλλά και να υποστούν αλλοιώσεις κατάντη οικοσυστήματα (ποτάμια, παραποτάμια, εκβολικά κλπ.).
Οι τεχνητές λίμνες είναι εφοδιασμένες με κατασκευές (θυρίδες, αναχώματα), μέσω των οποίων ρυθμίζεται η στάθμη του νερού τους για να εξυπηρετούνται οι ανάγκες για τις οποίες έχουν κατασκευαστεί. Σήμερα στις ανάγκες αυτές περιλαμβάνεται και η ανάγκη να διατηρούνται τα υγροτοπικά οικοσυστήματα που οι τεχνητές λίμνες συντηρούν. Προφανώς, όπως δείχνει το παράδειγμα της Τεχνητής Λίμνης Κερκίνης, η πλήρης ικανοποίηση όλων των αναγκών των ανθρώπων και της φύσης είναι αδύνατη. Μια ισορροπημένη ικανοποίηση αυτών των αναγκών μπορεί να επιτύχει ο αρμόδιος φορέας διαχείρισης. Η επιτυχία είναι θέμα αρμονικής συνεργασίας όλων των χρηστών και επίλυσης του σοβαρού προβλήματος της αυξανόμενης εναπόθεσης φερτών υλικών στον πυθμένα.
ΑΞΙΕΣ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ
Οι υγρότοποι έχουν πολλαπλές αξίες για τον άνθρωπο, διότι:
* η μεγάλη τους βιολογική ποικιλότητα είναι απαραίτητη για τη βελτίωση καλλιεργούμενων φυτών, αγροτικών ζώων και μικροοργανισμών, για ένα μέρος της επιστημονικής προόδου, ιδιαίτερα στην ιατρική, για πολλές τεχνολογικές καινοτομίες και για την ομαλή λειτουργία πολλών οικονομικών δραστηριοτήτων στις οποίες χρησιμοποιούνται ζωντανοί οργανισμοί,
* δίνουν νερό για ύδρευση και άρδευση, εμπλουτίζουν τους υπόγειους υδροφορείς, προστατεύουν από πλημμύρες, ενεργούν ως φίλτρα καθαρισμού ρύπων, μειώνουν τις ζημίες από παγετούς και καύσωνες,
* παράγουν αλιεύματα, συντηρούν θηράματα, δίνουν πλούσια τροφή σε αγροτικά ζώα,
* παρέχουν ευκαιρίες για αναψυχή, άθληση, οικολογικό τουρισμό, εκπαίδευση και έρευνα,
* είναι συνδεδεμένοι με την ιστορία, τη μυθολογία και την πολιτιστική παράδοση.
Τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται στην ελληνική κοινωνία η τάση για αναγνώριση της τεράστιας σημασίας των υγροτοπικών πόρων της χώρας. Ωστόσο, η τάση αυτή δεν είναι ακόμη αρκετά ισχυρή ώστε να ανακόψει την υποβάθμιση που προκαλούν οι ασύνετες πρακτικές που ασκούνται στους υγροτόπους και τις λεκάνες απορροής τους. Η πορεία προς την αειφορική διαχείριση των υγροτοπικών και χερσαίων οικοσυστημάτων θα είναι συνεπώς μακρά και δύσκολη. Δικαιούμαστε όμως να αισιοδοξούμε, εφόσον διεξάγονται συντονισμένες προσπάθειες διατήρησης και οι κοινότητες γύρω από τις φυσικές περιοχές εμπλέκονται ενεργά στη διατήρηση και διαχείρισή τους.
ΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
Η Ελλάδα έχει σήμερα περισσότερους από 400 μικρούς και μεγάλους υγροτόπους συνολικού εμβαδού πάνω από 2 εκατομμύρια στρέμματα. Πολλοί από αυτούς είναι σύνθετοι και σχηματίζουν μωσαϊκό υγροτόπων ή υγροτοπικά συμπλέγματα. Πριν από δύο γενεές η Ελλάδα είχε τριπλάσια έκταση υγροτόπων.
Ο αριθμός και το συνολικό εμβαδόν των υγροτόπων στην Ελλάδα, με βάση την προηγούμενη κατηγοριοποίηση, παρουσιάζεται στον πίνακα 1 σύμφωνα με την απογραφή που διενήργησε το ΕΚΒΥ το 1994. Είναι βέβαιο ότι υπάρχουν τουλάχιστον άλλοι 15 υγρότοποι που δεν είχαν περιληφθεί σε εκείνη την απογραφή. Αρκετοί από τους υγροτόπους του πίνακα αποτελούν συμπλέγματα περισσότερων υγροτόπων, που, αν προσμετρούνταν ως ξεχωριστές εγγραφές, ο συνολικός αριθμός, μαζί με εκείνους που εντοπίστηκαν μεταγενέστερα, θα έφθανε τους 415 περίπου.
Οι πιο πλούσιες σε υγροτόπους περιοχές της χώρας είναι οι βόρειες και οι δυτικές (Πίνακας 2), γι’ αυτό και πάνω από αυτές παρατηρούνται οι σπουδαιότερες οδοί πτήσης των μεταναστευτικών πουλιών. Τα νησιά του Αιγαίου φιλοξενούν λίγους και μικρούς υγροτόπους, οι οποίοι όμως έχουν ιδιαίτερα αξιόλογη οικολογική σημασία.
Υγρότοποι (Φίλιππος Κωτούλας)
Στις 2 Φεβρουαρίου, το 1977 υπογράφτηκε στην πόλη Ραμσάρ του Ιράν η σύμβαση για την προστασία και τη συνετή χρήση των υγροτόπων. Ως υγρότοποι ή υγροβιότοποι ορίζονται οι λίμνες, οι λιμνοθάλασσες, τα ποτάμια και οι πηγές, οι εκβολές και τα δέλτα, τα έλη κλπ., με μεγάλη οικολογική αξία, που η υποβάθμισή τους έχει οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Η σύμβαση Ραμσάρ έχει υπογραφεί και από την Ελλάδα και επικυρωθεί με το Ν.Δ.191/74.
Οι 11 υγρότοποι Ραμσάρ της Ελλάδας απειλούνται από την παράνομη και αυθαίρετη δόμηση, την εντατικοποίηση της γεωργίας, την ανεξέλεγκτη βόσκηση, την παράνομη υλοτομία και υπεραλίευση, τη λαθροθηρία, τον ευτροφισμό από υδατοκαλλιέργειες, τις αποξηράνσεις, την παράνομη άντληση νερού και από τα αστικά και βιομηχανικά απόβλητα και τα αγροχημικά φάρμακα, ενώ ελλιπή θεωρούνται τα μέτρα διαχείρισης και φύλαξής τους, όπως η συστηματική επιστημονική μελέτη τους και η έλλειψη συντονισμένων δράσεων.
ΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί περισσότεροι από 400 μικροί και μεγάλοι υγρότοποι, συνολικού εμβαδού πάνω από 2.000.000 στρέμματα. Πολλοί από αυτούς αποτελούν μεγάλα συστήματα μικρότερων υγροτόπων, όπως τα Δέλτα Αξιού-Αλιάκμονα, Νέστου και Έβρου και οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου και Αμβρακικού. Πριν από δύο γενιές η Ελλάδα είχε τριπλάσια έκταση υγροτόπων.Το 1991, το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων, γνωστό ως ΕΚΒΥ, ξεκίνησε την απογραφή των ελληνικών υγροτόπων που ολοκληρώθηκε το 1994 και εκδόθηκε σε βιβλίο με τον τίτλο «Απογραφή Ελληνικών Υγροτόπων ως φυσικών πόρων: Πρώτη προσέγγιση». Σ� αυτό το βιβλίο περιλαμβάνονται 378 καταχωρήσεις και περιγράφονται οι υγρότοποι με διάφορα φυσικά και τεχνικά χαρακτηριστικά, αξίες, χρήσεις, κίνδυνοι και καθεστώς προστασίας. Οι έρευνες συνεχίζονται σε συνεργασία με ξένους επιστήμονες (πρωτοβουλία MedWet) και από το 1999 έχει ξεκινήσει μια προσπάθεια ηλεκτρονικής καταγραφής των υγροτόπων και καταχώρησής τους στην ηλεκτρονική βάση δεδομένων MedWet (Φυτώκα Ε., 2000: 6-7).
Παρακάτω αναφέρουμε μόνο τους 11 μεγαλύτερους και προστατευόμενους από την συνθήκη Ramsar υγρότοπους της Ελλάδας:
• Δέλτα του Έβρου
• Λίμνη Μητρικού και σύμπλεγμα λιμνών
• Λίμνη Βιστωνίδα-Πόρτο Λάγος
• Δέλτα Νέστου
• Τεχνητή λίμνη Κερκίνης
• Λίμνες Κορώνεια και Βόλβη
• Δέλτα ποταμών Αξιού, Λουδία, Αλιάκμονα, Αλυκή Κίτρους
• Λίμνη Μικρή Πρέσπα (επίσης και Εθνικός Δρυμός)
• Αμβρακικός κόλπος
• Λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου
• Λιμνοθάλασσα Κοτύχι και δάσος Στροφυλιάς
Λειτουργίες και Αξίες των Υγροτόπων
Οι υγρότοποι επιτελούν διάφορες λειτουργίες και από αυτές απορρέουν οι διάφορες αξίες (αν και κατά κανόνα ανθρωποκεντρικές) που αποδίδουμε σε αυτούς:
Οι ανθρώπινες κοινωνίες αναπτύσσονται σχεδόν πάντα κοντά σε περιοχές με υδάτινες συγκεντρώσεις. Όσον αφορά τους υγρότοπους, αυτοί, αν και αποτελούσαν σημαντική πηγή τροφής (κυνήγι, ψάρεμα, κλπ), γενικά, θεωρούνταν τόποι ανοίκειοι, γεμάτοι προκαταλήψεις (στοιχειωμένα μέρη) και κινδύνους (ελονοσία, κίνδυνοι πνιγμών στον βούρκο, κλπ), με λίγα λόγια θεωρούνταν άχρηστοι και επικίνδυνοι. Αυτό οδήγησε στην χωρίς ενδοιασμούς αποξήρανση των περισσοτέρων, με την προοπτική να μετατραπούν σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις για τους ακτήμονες και τους πρόσφυγες του 1922 και στην κατά συνέπεια δραματική συρρίκνωσή τους.
Αρκετά μετά το Β΄ παγκόσμιο πόλεμο και κάτω από την επικείμενη απειλή οικολογικών καταστροφών άρχισε να γίνεται κατανοητή η πολυδιάστατη σημασία των υγροτόπων στις ευαίσθητες οικολογικές ισορροπίες και άρχισε να αλλάζει και η στάση απέναντί τους, τόσο από τους κατοίκους των πόλεων, όσο και από τους ντόπιους.
Μετά από πολυετείς έρευνες διαπιστώθηκαν οι παρακάτω λειτουργίες των υγροτόπων:
Εμπλουτισμός των υπόγειων νερών
Εφόσον το έδαφος το επιτρέπει, τα συγκεντρωμένα νερά σε έναν υγρότοπο σιγά-σιγά διεισδύουν στο υπέδαφος και εμπλουτίζουν τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες. Το πόσο σημαντική είναι αυτή η λειτουργία έχει φανεί από τις αποξηράνεις της λίμνης Κάρλας και των Τεναγών των Φιλίππων που φτώχυναν δραματικά τους υπόγειους υδροφορείς.
Τροποποίηση πλημμυρικών φαινομένων - Παγίδευση ιζημάτων
Οι υγρότοποι λειτουργούν σαν αποθήκες νερού και μπορούν να μειώνουν έτσι την ένταση των πλημμυρικών φαινομένων λόγω κατακράτησης μέρους του νερού των πλημμυρών, μείωσης της ροής του από την υπάρχουσα βλάστηση και διοχέτευσής του προς τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες.
Υλικά σωματίδια που παρασύρονται από τα νερά της βροχής εναποτίθενται στους πυθμένες των υγροτόπων σαν ιλύς.
Σημασία των μικρών υγροτόπων
Η σημασία των μικρών υγροτόπων μόλις πρόσφατα έγινε αντιληπτή. Η ύπαρξή τους αγνοούνταν έως πρόσφατα ακόμα και από τις αρμόδιες δημόσιες υπηρεσίες. Πρόσφατες έρευνες όμως έδειξαν ότι, πέρα από την οποιαδήποτε τοπική σημασία (ψάρεμα, αναψυχή, κλπ), ακόμα και αυτοί αποτελούν σημαντικά καταφύγια των πουλιών κατά τη διάρκεια των μετακινήσεών τους. Λειτουργούν σαν προσωρινοί χώροι ανάπαυσης σε περιόδους μετακινήσεων λόγω βαρυχειμωνιάς ή ξηρασίας, είτε λειτουργούν σαν προσωρινά βοηθητικά καταφύγια στην ευρύτερη περιφέρεια των μεγάλων υγροτόπων. (Γεράκης Π.Α.-Τσιούρης Σ.Ε., 1991: 52)
Στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης, εκτός από τους γνωστούς μεγάλους υγρότοπους της συνθήκης Ramsar (Αξιού-Αλιάκμονα, Βόλβης-Κορώνειας, Κερκίνης) υπάρχουν πλήθος μικρών ή μεγαλύτερων λιμνών, ελών, ποταμιών που πολλοί από αυτούς προσφέρονται για ημερήσια ή απογευματινή εκδρομή. Αναφέρουμε μερικούς:
-Λιμνοθάλασσα εκβολών Στρυμώνα (Δίπλα στη διασταύρωση του δρόμου Θεσσαλονίκης Καβάλας για Δράμα)
-Μακεδονικά Τέμπη ή Στενά Ρεντίνας (Μεταξύ Βόλβης και Διασταύρωσης για Σταυρό)
-Φαράγγι Σκάλας (κοντά στο Ζαγκλιβέρι)
-Λίμνη Δοϊράνη
-Πικρολίμνη Κιλκίς
-Φαράγγι Γαλλικού (κοντά στο χωριό Καμπάνη Κιλκίς)
-Πηγές Αραβησσού (υγρότοπος από πηγαία νερά)
-Εκβολές Γαλλικού στο Καλοχώρι
-Κοίτη Ανθεμούντα (μεταξύ Ν. Ραιδεστού και Αγ. Παρασκευής)
-Εκβολές Ανθεμούντα (κοντά στο αεροδρόμιο)
-Αλυκή Αγγελοχωρίου
-Αλυκή Πάλιουρων μεταξύ Επανωμής-Μηχανιώνας
-Υγρότοπος Επανωμής
-Ελη Μοίρας (μεταξύ Ν. Καλικράτειας-Ν.Ηράκλειας)
-Εκβολές ποταμού Σωζόπολης στον οικισμό Βεριά
-Τα δύο Έλη Σταυρονικήτα κοντά στο ξενοδοχείο Σάνη
-Ο υγρότοπος του Αγίου Μάμαντα
-Οι εκβολές Χαβρία μεταξύ Ψαχουδιών-Βατοπεδίου και Μεταμόρφωσης
Δυστυχώς, πολλοί από αυτούς δέχονται ποικίλες ισχυρές ανθρωπογενείς πιέσεις και, ειδικά της Χαλκιδικής, απειλήθηκαν ή απειλούνται ακόμα με ολοκληρωτική καταστροφή λόγω σχεδίων ανέγερσης ή επέκτασης ξενοδοχειακών μονάδων. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε πολλούς από αυτούς έχουν ανεπίσημα παρατηρηθεί σπάνια είδη πουλιών (Υγρότοπος Επανωμής: Λαμπροβούτι, Πετροτριλίδα, Λιμόζα, κ.α. και Εκβολές Ανθεμούντα: κάποιο είδος κολυμπότρυγγα), καθώς και ένα είδος οχιάς (Vipera xanthina) στα έλη Μοίρας που στον ελλαδικό χώρο ως τώρα θεωρούνταν ότι ζούσε μόνο στη Θράκη και στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου.
Επιπτώσεις των ανθρώπινων έργων και δραστηριοτήτων
στα υγροτοπικά οικοσυστήματα
Οι λειτουργίες των υγροτόπων που αναφέρθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο είναι στενά αλληλένδετες μεταξύ τους. Οποιαδήποτε κατάχρηση κάνει ο άνθρωπος σε μία από αυτές, αυτόματα επηρεάζει το οικοσύστημα στο σύνολό του. Επίσης, οι υγρότοποι βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση και με άλλα περιβάλλοντα οικοσυστήματα. είτε μακρινά, είτε κοντινά και μπορούν να επηρεαστούν άμεσα από οποιεσδήποτε μεταβολές και επεμβάσεις σε αυτά. Από αυτό βγαίνει και το λίαν ανησυχητικό συμπέρασμα ότι δεν αρκούν μόνο οι οριοθετήσεις προστατευμένων περιοχών, και μια συνειδητοποίηση από μέρους μας της σημασίας τους, γιατί η ρύπανση και οι μεγάλες επεμβάσεις δεν γνωρίζουν σύνορα, ούτε κρατικά, ούτε προστατευτικά.
Ήδη έχουμε αναφερθεί σε μερικές απειλές για τους υγροτόπους που προέρχονται από την αλόγιστη χρήση των αξιών. Παρακάτω θα αναφερθούμε λεπτομερέστερα και πιο συστηματικά σε αυτές.
Επιπτώσεις από μεταβολές στην ροή και ποσότητα των νερών
Η γνωστή από την μυθολογία Αλκυώνη,
ουδεμία όμως σχέση η ιστορία της με την
πραγματικότητα,
το πουλί αναπαράγεται,
όπως και τα περισσότερα πουλιά, την άνοιξη
Σύμφωνα με την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία (1999: 25-36) έργα, όπως τα φράγματα, οι εκτροπές ποταμών, τα αντιπλημμυρικά και αποστραγγιστικά έργα έχουν ποικίλες δυσάρεστες επιπτώσεις.
ΦΡΑΓΜΑΤΑ
Η δημιουργία μεγάλης κλίμακας φραγμάτων και ταμιευτήρων, πρώτα από όλα απαιτεί σημαντικές καταστροφικές επεμβάσεις στον χώρο ανέγερσης (υλοτομίες, ανατινάξεις τεράστιων βράχινων όγκων, διανοίξεις δρόμων, άντληση και εκτροπή του υπάρχοντος νερού, κλπ. Ήδη από αυτή τη φάση το τοπίο αλλάζει δραματικά.
Στη συνέχεια, μετά την κατασκευή του φράγματος, το ποτάμι με το ρέον νερό μετατρέπεται σε βαθιά λίμνη με απότομα πρανή, αλλάζοντας τελείως τα οικολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής, με συνέπεια να εξαφανιστούν οι περισσότεροι ζωικοί και φυτικοί οργανισμοί που ήταν προσαρμοσμένοι στα προηγούμενα.
Ελαττώνεται η ποσότητα νερού και φερτών υλικών προς τα κατάντη, με συνέπεια να απειλούνται τα δελταϊκά οικοσυστήματα του ποταμού (διάβρωση των ακτών και καταστροφή της βλάστησης, αύξηση της αλατότητας των ελών, με καταστροφικές συνέπειες για την πανίδα)
Οι εποχιακές μεταβολές της στάθμης του νερού μπορεί να καταστρέψει τα πρανή και τη γύρω βλάστηση και να εμποδίζει τα διάφορα ζώα να τραφούν και να αναπαραχθούν. Τέτοια είναι η κατάσταση στην τεχνητή λίμνη της Κερκίνης (από τις λίγες περιπτώσεις που ένα φράγμα είχε θετικά αποτελέσματα στο οικοσύστημα), όπου η ανύψωση του φράγματος που έγινε το 1982, καθώς και οι εποχιακές αυξομειώσεις της στάθμης της λίμνης για τις αρδευτικές ανάγκες της περιοχής προκάλεσαν σημαντικές ζημιές στην υγροτοπική βλάστηση (ελάττωση των ταπήτων των νουφάρων, συρρίκνωση του παραποτάμιου δάσους, εξαφάνιση των καλαμιώνων και των περιοχών με ρηχά νερά)
Τα φράγματα, λόγω του μεγάλου μήκους της σχηματιζόμενης βαθιάς λίμνης, αποκόβουν τις μετακινήσεις τόσο των ψαριών κατά μήκος των ποταμών, όσο και των χερσαίων ζώων κατά πλάτος του ποταμού, χωρίζοντας στην κυριολεξία στα δύο τους προηγούμενους ενιαίους βιότοπους. Τέτοιες επιπτώσεις αναμένεται να έχουν τα ήδη περατωμένα φράγματα του Θησαυρού στη Ροδόπη, όσον αφορά τις μετακινήσεις της αρκούδας και άλλων μεγάλων θηλαστικών, κόβοντας έτσι στα δύο τον ενιαίο βιότοπό τους, αλλά και τα δύο φράγματα της εκτροπής του Αχελώου.
Δυστυχώς στην χώρα μας η ΔΕΗ έχει κατασκευάσει και συνεχίζει αλόγιστα και απερίσκεπτα να κατασκευάζει μεγάλης κλίμακας φράγματα αδιαφορώντας για τις όποιες μελλοντικές συνέπειες στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον.
ΕΚΤΡΟΠΕΣ ΠΟΤΑΜΩΝ
Οι εκτροπές ποταμών έχουν όλες τις παραπάνω επιπτώσεις γιατί, ειδικά σε μεγάλα ποτάμια, απαιτείται η κατασκευή πολλαπλών φραγμάτων, σηράγγων, κλπ και μάλιστα αρκετά μεγενθυμένες μια και η ροή προς τα κατάντη πλέον περιορίζεται δραματικά. Η εκτροπή του Αχελώου αναμένεται να έχει όλες τις παραπάνω επιπτώσεις καθώς και άλλες πολλές σε πολιτιστικά και ιστορικά μνημεία και τόπους που θα κατακλυστούν από τα νερά των φραγμάτων.
ΑΝΤΙΠΛΗΜΜΥΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
Τα αντιπλημμυρικά έργα με την ευθυγράμμιση και τον εγκιβωτισμό της κοίτης καταστρέφουν τις ζώνες κατάκλυσης του ποταμού, τους μαιάνδρους κλπ με συνέπεια την εξαφάνιση της παρόχθιας βλάστησης και της ποικιλομορφίας της κοίτης, όπου έβρισκαν καταφύγιο και τροφή πληθώρα ζωικών ειδών. Με τον καιρό παρατηρείται μια ανάκαμψη της βλάστησης, αλλά αυτή είναι σαφώς φτωχότερη σε βιοποικιλότητα.
ΑΠΟΣΤΡΑΓΓΙΣΤΙΚΑ ΕΡΓΑ
Στην Ελλάδα, μέσω των αποστραγγιστικών έργων, έχει εξαφανιστεί το μεγαλύτερο μέρος των υγροτόπων και μέρος τους έχει αποδοθεί σε καλλιέργειες, κατά κανόνα εντατικές. Το υπόλοιπο αποξηραμένο μέρος τους έμεινε χέρσο, διότι λόγω υψηλής αλατότητας ήταν ακατάλληλο για καλλιέργειες. Η υγροτοπική χλωρίδα και πανίδα έχει περιοριστεί στα δίκτυα των αποστραγγιστικών τάφρων και αυτή υφίσταται πιέσεις λόγω των φυτοφαρμάκων και των απαιτούμενων κατά περιόδους καθαρισμού των. Μερικά ανάλογα παραδείγματα είναι η λίμνη των Γιαννιτσών που υπήρχε στον κάμπο νότια του όρους Πάικου, η λίμνη Κάρλα στη Θεσσαλία η Κωπαΐδα στην Βοιωτία.
Επιπτώσεις από την οικιστική ανάπτυξη και τον Τουρισμό
Το επίπεδο ανάγλυφο των υγροτοπικών περιοχών προσφέρεται για πολλές ανθρώπινες δραστηριότητες, κατά κανόνα οικιστικές και αγροτικές. Αυτό σχεδόν πάντα ισοδυναμεί με αποστράγγιση και εκχέρσωση, αν όχι του συνόλου του υγρότοπου, πάντως μεγάλου μέρους του για την κατασκευή των έργων υποδομής για τις διάφορες χρήσεις (αεροδρόμια, βιομηχανίες, κατοικίες, ξενοδοχεία και συνεπαγόμενοι χώροι αθλητισμού και αναψυχής).
Στις τουριστικές περιοχές σχεδόν όλο το μήκος των ακτών είναι δομημένο με νόμιμα ή παράνομα χτίσματα και οι ελάχιστες νησίδες υγροτοπικών περιοχών δέχονται πλέον σημαντικές πιέσεις όπως απόρριψη σκουπιδιών και λυμάτων, ρύπανση των υπόγειων νερών λόγω βόθρων, όχληση των πουλιών,
υφαλμύρωση των υπόγειων υδροφόρων λόγω υπεράντλησης, καταστροφή χώρων φωλεοποίησης από τους λουόμενους κλπ. Σαν παραδείγματα θα αναφέρουμε τις περιοχές του Δήμου Θερμαϊκού, της Χαλκιδικής και των ακτών της Πιερίας.
Γενικά, κάθε μεγαλεπήβολο ανθρώπινο έργο, όπως τα φράγματα, οι εκτροπές ποταμών και η οικιστική ανάπτυξη προκαλεί πάντα μεγάλες και πολλές φορές απρόβλεπτες καταστροφές στο φυσικό περιβάλλον που συχνά είναι μεγαλύτερες από τις όποιες ωφέλειές του (που, δυστυχώς, αυτές τις περισσότερες φορές είναι οικονομικής φύσεως). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το φράγμα του Ασσουάν στον Νείλο που τελικά οδήγησε σε περισσότερη ερημοποίηση. Γιαυτό είναι προτιμότερο να αποφεύγονται και να προτιμούνται εναλλακτικές προτάσεις και μικρότερης κλίμακας έργα, όμως κάτι τέτοιο στους σημερινούς ρυθμούς ανάπτυξης με τα διαπλεκόμενα συμφέροντα είναι δύσκολο. Πάντως, όπως και να έχει η κατάσταση, και στην περίπτωση των φραγμάτων, και στην περίπτωση της οικιστικής ανάπτυξης πρέπει να εκπονούνται πριν την έναρξη των εργασιών Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (Μ.Π.Ε.) συνολικές και όχι επιμέρους, δηλαδή να λαμβάνονται υπόψη και οι επιπτώσεις σε μεγάλες αποστάσεις από το έργο και να παρουσιάζονται όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένα οι διάφοροι αλληλεξαρτώμενοι παράγοντες των οικοσυστημάτων και όχι αυτές να περιορίζονται αποκλειστικά σε τοπικό επίπεδο. Κάτι τέτοιο συνέβη με τις Μ.Π.Ε. της εκτροπής του Αχελώου οι οποίες ήταν μόνο τοπικού χαρακτήρα και όχι συνολικές, οπότε το έργο μπλοκαρίστηκε από το ειδικό δικαστήριο.
Οι 11 υγρότοποι Ραμσάρ της Ελλάδας απειλούνται από την παράνομη και αυθαίρετη δόμηση, την εντατικοποίηση της γεωργίας, την ανεξέλεγκτη βόσκηση, την παράνομη υλοτομία και υπεραλίευση, τη λαθροθηρία, τον ευτροφισμό από υδατοκαλλιέργειες, τις αποξηράνσεις, την παράνομη άντληση νερού και από τα αστικά και βιομηχανικά απόβλητα και τα αγροχημικά φάρμακα, ενώ ελλιπή θεωρούνται τα μέτρα διαχείρισης και φύλαξής τους, όπως η συστηματική επιστημονική μελέτη τους και η έλλειψη συντονισμένων δράσεων.
ΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί περισσότεροι από 400 μικροί και μεγάλοι υγρότοποι, συνολικού εμβαδού πάνω από 2.000.000 στρέμματα. Πολλοί από αυτούς αποτελούν μεγάλα συστήματα μικρότερων υγροτόπων, όπως τα Δέλτα Αξιού-Αλιάκμονα, Νέστου και Έβρου και οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου και Αμβρακικού. Πριν από δύο γενιές η Ελλάδα είχε τριπλάσια έκταση υγροτόπων.Το 1991, το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων, γνωστό ως ΕΚΒΥ, ξεκίνησε την απογραφή των ελληνικών υγροτόπων που ολοκληρώθηκε το 1994 και εκδόθηκε σε βιβλίο με τον τίτλο «Απογραφή Ελληνικών Υγροτόπων ως φυσικών πόρων: Πρώτη προσέγγιση». Σ� αυτό το βιβλίο περιλαμβάνονται 378 καταχωρήσεις και περιγράφονται οι υγρότοποι με διάφορα φυσικά και τεχνικά χαρακτηριστικά, αξίες, χρήσεις, κίνδυνοι και καθεστώς προστασίας. Οι έρευνες συνεχίζονται σε συνεργασία με ξένους επιστήμονες (πρωτοβουλία MedWet) και από το 1999 έχει ξεκινήσει μια προσπάθεια ηλεκτρονικής καταγραφής των υγροτόπων και καταχώρησής τους στην ηλεκτρονική βάση δεδομένων MedWet (Φυτώκα Ε., 2000: 6-7).
Παρακάτω αναφέρουμε μόνο τους 11 μεγαλύτερους και προστατευόμενους από την συνθήκη Ramsar υγρότοπους της Ελλάδας:
• Δέλτα του Έβρου
• Λίμνη Μητρικού και σύμπλεγμα λιμνών
• Λίμνη Βιστωνίδα-Πόρτο Λάγος
• Δέλτα Νέστου
• Τεχνητή λίμνη Κερκίνης
• Λίμνες Κορώνεια και Βόλβη
• Δέλτα ποταμών Αξιού, Λουδία, Αλιάκμονα, Αλυκή Κίτρους
• Λίμνη Μικρή Πρέσπα (επίσης και Εθνικός Δρυμός)
• Αμβρακικός κόλπος
• Λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου
• Λιμνοθάλασσα Κοτύχι και δάσος Στροφυλιάς
Λειτουργίες και Αξίες των Υγροτόπων
Οι υγρότοποι επιτελούν διάφορες λειτουργίες και από αυτές απορρέουν οι διάφορες αξίες (αν και κατά κανόνα ανθρωποκεντρικές) που αποδίδουμε σε αυτούς:
Οι ανθρώπινες κοινωνίες αναπτύσσονται σχεδόν πάντα κοντά σε περιοχές με υδάτινες συγκεντρώσεις. Όσον αφορά τους υγρότοπους, αυτοί, αν και αποτελούσαν σημαντική πηγή τροφής (κυνήγι, ψάρεμα, κλπ), γενικά, θεωρούνταν τόποι ανοίκειοι, γεμάτοι προκαταλήψεις (στοιχειωμένα μέρη) και κινδύνους (ελονοσία, κίνδυνοι πνιγμών στον βούρκο, κλπ), με λίγα λόγια θεωρούνταν άχρηστοι και επικίνδυνοι. Αυτό οδήγησε στην χωρίς ενδοιασμούς αποξήρανση των περισσοτέρων, με την προοπτική να μετατραπούν σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις για τους ακτήμονες και τους πρόσφυγες του 1922 και στην κατά συνέπεια δραματική συρρίκνωσή τους.
Αρκετά μετά το Β΄ παγκόσμιο πόλεμο και κάτω από την επικείμενη απειλή οικολογικών καταστροφών άρχισε να γίνεται κατανοητή η πολυδιάστατη σημασία των υγροτόπων στις ευαίσθητες οικολογικές ισορροπίες και άρχισε να αλλάζει και η στάση απέναντί τους, τόσο από τους κατοίκους των πόλεων, όσο και από τους ντόπιους.
Μετά από πολυετείς έρευνες διαπιστώθηκαν οι παρακάτω λειτουργίες των υγροτόπων:
Εμπλουτισμός των υπόγειων νερών
Εφόσον το έδαφος το επιτρέπει, τα συγκεντρωμένα νερά σε έναν υγρότοπο σιγά-σιγά διεισδύουν στο υπέδαφος και εμπλουτίζουν τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες. Το πόσο σημαντική είναι αυτή η λειτουργία έχει φανεί από τις αποξηράνεις της λίμνης Κάρλας και των Τεναγών των Φιλίππων που φτώχυναν δραματικά τους υπόγειους υδροφορείς.
Τροποποίηση πλημμυρικών φαινομένων - Παγίδευση ιζημάτων
Οι υγρότοποι λειτουργούν σαν αποθήκες νερού και μπορούν να μειώνουν έτσι την ένταση των πλημμυρικών φαινομένων λόγω κατακράτησης μέρους του νερού των πλημμυρών, μείωσης της ροής του από την υπάρχουσα βλάστηση και διοχέτευσής του προς τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες.
Υλικά σωματίδια που παρασύρονται από τα νερά της βροχής εναποτίθενται στους πυθμένες των υγροτόπων σαν ιλύς.
Σημασία των μικρών υγροτόπων
Η σημασία των μικρών υγροτόπων μόλις πρόσφατα έγινε αντιληπτή. Η ύπαρξή τους αγνοούνταν έως πρόσφατα ακόμα και από τις αρμόδιες δημόσιες υπηρεσίες. Πρόσφατες έρευνες όμως έδειξαν ότι, πέρα από την οποιαδήποτε τοπική σημασία (ψάρεμα, αναψυχή, κλπ), ακόμα και αυτοί αποτελούν σημαντικά καταφύγια των πουλιών κατά τη διάρκεια των μετακινήσεών τους. Λειτουργούν σαν προσωρινοί χώροι ανάπαυσης σε περιόδους μετακινήσεων λόγω βαρυχειμωνιάς ή ξηρασίας, είτε λειτουργούν σαν προσωρινά βοηθητικά καταφύγια στην ευρύτερη περιφέρεια των μεγάλων υγροτόπων. (Γεράκης Π.Α.-Τσιούρης Σ.Ε., 1991: 52)
Στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης, εκτός από τους γνωστούς μεγάλους υγρότοπους της συνθήκης Ramsar (Αξιού-Αλιάκμονα, Βόλβης-Κορώνειας, Κερκίνης) υπάρχουν πλήθος μικρών ή μεγαλύτερων λιμνών, ελών, ποταμιών που πολλοί από αυτούς προσφέρονται για ημερήσια ή απογευματινή εκδρομή. Αναφέρουμε μερικούς:
-Λιμνοθάλασσα εκβολών Στρυμώνα (Δίπλα στη διασταύρωση του δρόμου Θεσσαλονίκης Καβάλας για Δράμα)
-Μακεδονικά Τέμπη ή Στενά Ρεντίνας (Μεταξύ Βόλβης και Διασταύρωσης για Σταυρό)
-Φαράγγι Σκάλας (κοντά στο Ζαγκλιβέρι)
-Λίμνη Δοϊράνη
-Πικρολίμνη Κιλκίς
-Φαράγγι Γαλλικού (κοντά στο χωριό Καμπάνη Κιλκίς)
-Πηγές Αραβησσού (υγρότοπος από πηγαία νερά)
-Εκβολές Γαλλικού στο Καλοχώρι
-Κοίτη Ανθεμούντα (μεταξύ Ν. Ραιδεστού και Αγ. Παρασκευής)
-Εκβολές Ανθεμούντα (κοντά στο αεροδρόμιο)
-Αλυκή Αγγελοχωρίου
-Αλυκή Πάλιουρων μεταξύ Επανωμής-Μηχανιώνας
-Υγρότοπος Επανωμής
-Ελη Μοίρας (μεταξύ Ν. Καλικράτειας-Ν.Ηράκλειας)
-Εκβολές ποταμού Σωζόπολης στον οικισμό Βεριά
-Τα δύο Έλη Σταυρονικήτα κοντά στο ξενοδοχείο Σάνη
-Ο υγρότοπος του Αγίου Μάμαντα
-Οι εκβολές Χαβρία μεταξύ Ψαχουδιών-Βατοπεδίου και Μεταμόρφωσης
Δυστυχώς, πολλοί από αυτούς δέχονται ποικίλες ισχυρές ανθρωπογενείς πιέσεις και, ειδικά της Χαλκιδικής, απειλήθηκαν ή απειλούνται ακόμα με ολοκληρωτική καταστροφή λόγω σχεδίων ανέγερσης ή επέκτασης ξενοδοχειακών μονάδων. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε πολλούς από αυτούς έχουν ανεπίσημα παρατηρηθεί σπάνια είδη πουλιών (Υγρότοπος Επανωμής: Λαμπροβούτι, Πετροτριλίδα, Λιμόζα, κ.α. και Εκβολές Ανθεμούντα: κάποιο είδος κολυμπότρυγγα), καθώς και ένα είδος οχιάς (Vipera xanthina) στα έλη Μοίρας που στον ελλαδικό χώρο ως τώρα θεωρούνταν ότι ζούσε μόνο στη Θράκη και στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου.
Επιπτώσεις των ανθρώπινων έργων και δραστηριοτήτων
στα υγροτοπικά οικοσυστήματα
Οι λειτουργίες των υγροτόπων που αναφέρθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο είναι στενά αλληλένδετες μεταξύ τους. Οποιαδήποτε κατάχρηση κάνει ο άνθρωπος σε μία από αυτές, αυτόματα επηρεάζει το οικοσύστημα στο σύνολό του. Επίσης, οι υγρότοποι βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση και με άλλα περιβάλλοντα οικοσυστήματα. είτε μακρινά, είτε κοντινά και μπορούν να επηρεαστούν άμεσα από οποιεσδήποτε μεταβολές και επεμβάσεις σε αυτά. Από αυτό βγαίνει και το λίαν ανησυχητικό συμπέρασμα ότι δεν αρκούν μόνο οι οριοθετήσεις προστατευμένων περιοχών, και μια συνειδητοποίηση από μέρους μας της σημασίας τους, γιατί η ρύπανση και οι μεγάλες επεμβάσεις δεν γνωρίζουν σύνορα, ούτε κρατικά, ούτε προστατευτικά.
Ήδη έχουμε αναφερθεί σε μερικές απειλές για τους υγροτόπους που προέρχονται από την αλόγιστη χρήση των αξιών. Παρακάτω θα αναφερθούμε λεπτομερέστερα και πιο συστηματικά σε αυτές.
Επιπτώσεις από μεταβολές στην ροή και ποσότητα των νερών
Η γνωστή από την μυθολογία Αλκυώνη,
ουδεμία όμως σχέση η ιστορία της με την
πραγματικότητα,
το πουλί αναπαράγεται,
όπως και τα περισσότερα πουλιά, την άνοιξη
Σύμφωνα με την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία (1999: 25-36) έργα, όπως τα φράγματα, οι εκτροπές ποταμών, τα αντιπλημμυρικά και αποστραγγιστικά έργα έχουν ποικίλες δυσάρεστες επιπτώσεις.
ΦΡΑΓΜΑΤΑ
Η δημιουργία μεγάλης κλίμακας φραγμάτων και ταμιευτήρων, πρώτα από όλα απαιτεί σημαντικές καταστροφικές επεμβάσεις στον χώρο ανέγερσης (υλοτομίες, ανατινάξεις τεράστιων βράχινων όγκων, διανοίξεις δρόμων, άντληση και εκτροπή του υπάρχοντος νερού, κλπ. Ήδη από αυτή τη φάση το τοπίο αλλάζει δραματικά.
Στη συνέχεια, μετά την κατασκευή του φράγματος, το ποτάμι με το ρέον νερό μετατρέπεται σε βαθιά λίμνη με απότομα πρανή, αλλάζοντας τελείως τα οικολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής, με συνέπεια να εξαφανιστούν οι περισσότεροι ζωικοί και φυτικοί οργανισμοί που ήταν προσαρμοσμένοι στα προηγούμενα.
Ελαττώνεται η ποσότητα νερού και φερτών υλικών προς τα κατάντη, με συνέπεια να απειλούνται τα δελταϊκά οικοσυστήματα του ποταμού (διάβρωση των ακτών και καταστροφή της βλάστησης, αύξηση της αλατότητας των ελών, με καταστροφικές συνέπειες για την πανίδα)
Οι εποχιακές μεταβολές της στάθμης του νερού μπορεί να καταστρέψει τα πρανή και τη γύρω βλάστηση και να εμποδίζει τα διάφορα ζώα να τραφούν και να αναπαραχθούν. Τέτοια είναι η κατάσταση στην τεχνητή λίμνη της Κερκίνης (από τις λίγες περιπτώσεις που ένα φράγμα είχε θετικά αποτελέσματα στο οικοσύστημα), όπου η ανύψωση του φράγματος που έγινε το 1982, καθώς και οι εποχιακές αυξομειώσεις της στάθμης της λίμνης για τις αρδευτικές ανάγκες της περιοχής προκάλεσαν σημαντικές ζημιές στην υγροτοπική βλάστηση (ελάττωση των ταπήτων των νουφάρων, συρρίκνωση του παραποτάμιου δάσους, εξαφάνιση των καλαμιώνων και των περιοχών με ρηχά νερά)
Τα φράγματα, λόγω του μεγάλου μήκους της σχηματιζόμενης βαθιάς λίμνης, αποκόβουν τις μετακινήσεις τόσο των ψαριών κατά μήκος των ποταμών, όσο και των χερσαίων ζώων κατά πλάτος του ποταμού, χωρίζοντας στην κυριολεξία στα δύο τους προηγούμενους ενιαίους βιότοπους. Τέτοιες επιπτώσεις αναμένεται να έχουν τα ήδη περατωμένα φράγματα του Θησαυρού στη Ροδόπη, όσον αφορά τις μετακινήσεις της αρκούδας και άλλων μεγάλων θηλαστικών, κόβοντας έτσι στα δύο τον ενιαίο βιότοπό τους, αλλά και τα δύο φράγματα της εκτροπής του Αχελώου.
Δυστυχώς στην χώρα μας η ΔΕΗ έχει κατασκευάσει και συνεχίζει αλόγιστα και απερίσκεπτα να κατασκευάζει μεγάλης κλίμακας φράγματα αδιαφορώντας για τις όποιες μελλοντικές συνέπειες στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον.
ΕΚΤΡΟΠΕΣ ΠΟΤΑΜΩΝ
Οι εκτροπές ποταμών έχουν όλες τις παραπάνω επιπτώσεις γιατί, ειδικά σε μεγάλα ποτάμια, απαιτείται η κατασκευή πολλαπλών φραγμάτων, σηράγγων, κλπ και μάλιστα αρκετά μεγενθυμένες μια και η ροή προς τα κατάντη πλέον περιορίζεται δραματικά. Η εκτροπή του Αχελώου αναμένεται να έχει όλες τις παραπάνω επιπτώσεις καθώς και άλλες πολλές σε πολιτιστικά και ιστορικά μνημεία και τόπους που θα κατακλυστούν από τα νερά των φραγμάτων.
ΑΝΤΙΠΛΗΜΜΥΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
Τα αντιπλημμυρικά έργα με την ευθυγράμμιση και τον εγκιβωτισμό της κοίτης καταστρέφουν τις ζώνες κατάκλυσης του ποταμού, τους μαιάνδρους κλπ με συνέπεια την εξαφάνιση της παρόχθιας βλάστησης και της ποικιλομορφίας της κοίτης, όπου έβρισκαν καταφύγιο και τροφή πληθώρα ζωικών ειδών. Με τον καιρό παρατηρείται μια ανάκαμψη της βλάστησης, αλλά αυτή είναι σαφώς φτωχότερη σε βιοποικιλότητα.
ΑΠΟΣΤΡΑΓΓΙΣΤΙΚΑ ΕΡΓΑ
Στην Ελλάδα, μέσω των αποστραγγιστικών έργων, έχει εξαφανιστεί το μεγαλύτερο μέρος των υγροτόπων και μέρος τους έχει αποδοθεί σε καλλιέργειες, κατά κανόνα εντατικές. Το υπόλοιπο αποξηραμένο μέρος τους έμεινε χέρσο, διότι λόγω υψηλής αλατότητας ήταν ακατάλληλο για καλλιέργειες. Η υγροτοπική χλωρίδα και πανίδα έχει περιοριστεί στα δίκτυα των αποστραγγιστικών τάφρων και αυτή υφίσταται πιέσεις λόγω των φυτοφαρμάκων και των απαιτούμενων κατά περιόδους καθαρισμού των. Μερικά ανάλογα παραδείγματα είναι η λίμνη των Γιαννιτσών που υπήρχε στον κάμπο νότια του όρους Πάικου, η λίμνη Κάρλα στη Θεσσαλία η Κωπαΐδα στην Βοιωτία.
Επιπτώσεις από την οικιστική ανάπτυξη και τον Τουρισμό
Το επίπεδο ανάγλυφο των υγροτοπικών περιοχών προσφέρεται για πολλές ανθρώπινες δραστηριότητες, κατά κανόνα οικιστικές και αγροτικές. Αυτό σχεδόν πάντα ισοδυναμεί με αποστράγγιση και εκχέρσωση, αν όχι του συνόλου του υγρότοπου, πάντως μεγάλου μέρους του για την κατασκευή των έργων υποδομής για τις διάφορες χρήσεις (αεροδρόμια, βιομηχανίες, κατοικίες, ξενοδοχεία και συνεπαγόμενοι χώροι αθλητισμού και αναψυχής).
Στις τουριστικές περιοχές σχεδόν όλο το μήκος των ακτών είναι δομημένο με νόμιμα ή παράνομα χτίσματα και οι ελάχιστες νησίδες υγροτοπικών περιοχών δέχονται πλέον σημαντικές πιέσεις όπως απόρριψη σκουπιδιών και λυμάτων, ρύπανση των υπόγειων νερών λόγω βόθρων, όχληση των πουλιών,
υφαλμύρωση των υπόγειων υδροφόρων λόγω υπεράντλησης, καταστροφή χώρων φωλεοποίησης από τους λουόμενους κλπ. Σαν παραδείγματα θα αναφέρουμε τις περιοχές του Δήμου Θερμαϊκού, της Χαλκιδικής και των ακτών της Πιερίας.
Γενικά, κάθε μεγαλεπήβολο ανθρώπινο έργο, όπως τα φράγματα, οι εκτροπές ποταμών και η οικιστική ανάπτυξη προκαλεί πάντα μεγάλες και πολλές φορές απρόβλεπτες καταστροφές στο φυσικό περιβάλλον που συχνά είναι μεγαλύτερες από τις όποιες ωφέλειές του (που, δυστυχώς, αυτές τις περισσότερες φορές είναι οικονομικής φύσεως). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το φράγμα του Ασσουάν στον Νείλο που τελικά οδήγησε σε περισσότερη ερημοποίηση. Γιαυτό είναι προτιμότερο να αποφεύγονται και να προτιμούνται εναλλακτικές προτάσεις και μικρότερης κλίμακας έργα, όμως κάτι τέτοιο στους σημερινούς ρυθμούς ανάπτυξης με τα διαπλεκόμενα συμφέροντα είναι δύσκολο. Πάντως, όπως και να έχει η κατάσταση, και στην περίπτωση των φραγμάτων, και στην περίπτωση της οικιστικής ανάπτυξης πρέπει να εκπονούνται πριν την έναρξη των εργασιών Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (Μ.Π.Ε.) συνολικές και όχι επιμέρους, δηλαδή να λαμβάνονται υπόψη και οι επιπτώσεις σε μεγάλες αποστάσεις από το έργο και να παρουσιάζονται όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένα οι διάφοροι αλληλεξαρτώμενοι παράγοντες των οικοσυστημάτων και όχι αυτές να περιορίζονται αποκλειστικά σε τοπικό επίπεδο. Κάτι τέτοιο συνέβη με τις Μ.Π.Ε. της εκτροπής του Αχελώου οι οποίες ήταν μόνο τοπικού χαρακτήρα και όχι συνολικές, οπότε το έργο μπλοκαρίστηκε από το ειδικό δικαστήριο.
Πέμπτη 4 Μαρτίου 2010
Σχολεία δικτύου Σχινιά
Γυμνάσιο Μαραθώνα, Μαλεφάκη Μαρία, malefakimaria@yahoo.gr ,
Σπυρόπουλος Δημήτρης (Δ/ντής), dimarath@yahoo.gr,
Καλλιτεχνικό Γυμνάσιο Γέρακα, Τριανταφυλλιά Φυντανίδου, antonisk@phed.uoa.gr
ΕΠΑΛ Ραφήνας, Κονδύλη Αλεξάνδρα, alekon13@gmail.com
Λύκειο Πικερμίου, Λαζαρής Αντώνης, anlazari@sch.gr
1ο Γυμνάσιο Ν. Μάκρης, Καλέση Μαριάννα kalesimarianna@hotmail.com
2ο Γυμνάσιο Ν. Μάκρης, Ζώτος Βασίλειος (Δ/ντής), vzt@sch.gr
1ο Γυμν. Αρτέμιδος, Λυδία Κωστοπούλου (Βιολόγος), lydiacost@yahoo.gr
2ο Γυμνάσιο Bούλας, Βασίλης Ψαλλιδάς-Φυσιογνώστης, psallida@techlink.gr
Σπυρόπουλος Δημήτρης (Δ/ντής), dimarath@yahoo.gr,
Καλλιτεχνικό Γυμνάσιο Γέρακα, Τριανταφυλλιά Φυντανίδου, antonisk@phed.uoa.gr
ΕΠΑΛ Ραφήνας, Κονδύλη Αλεξάνδρα, alekon13@gmail.com
Λύκειο Πικερμίου, Λαζαρής Αντώνης, anlazari@sch.gr
1ο Γυμνάσιο Ν. Μάκρης, Καλέση Μαριάννα kalesimarianna@hotmail.com
2ο Γυμνάσιο Ν. Μάκρης, Ζώτος Βασίλειος (Δ/ντής), vzt@sch.gr
1ο Γυμν. Αρτέμιδος, Λυδία Κωστοπούλου (Βιολόγος), lydiacost@yahoo.gr
2ο Γυμνάσιο Bούλας, Βασίλης Ψαλλιδάς-Φυσιογνώστης, psallida@techlink.gr
Θέμα: Επιμορφωτικό εργαστήριο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης «Χερσόνησος Κυνόσουρας Σχινιά: Φυσικός βοτανικός κήπος στην Αττική»
Στο πλαίσιο του τοπικού δικτύου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΠΕ) «Περιβαλλοντικό - Πολιτισμικό μονοπάτι: Ακτογραμμή Ραμνούς - Βραυρών: Δίκτυο Σχινιά», η Δ/νση Δ/θμιας Εκπ/σης Αν. Αττικής, δια των Υπευθύνων ΠΕ, οργανώνει επιμορφωτικό εργαστήριο με θέμα «Χερσόνησος Κυνόσουρας Σχινιά: Φυσικός βοτανικός κήπος στην Αττική». Στόχος του εργαστηρίου είναι να αναδειχτεί η σημασία ενός Μεσογειακού οικοσυστήματος της Αττικής, μεγάλης βιοποικιλότητας, σχεδόν παρθένου με σπάνια και εντυπωσιακή χλωρίδα καθώς και να διερευνηθούν πιθανοί κίνδυνοι υποβάθμισής του.
Το εργαστήριο θα συντονίσει η κ. Π. Δεληπέτρου, δρ. Βιολογίας συνεργάτης του Τμήματος Βιολογίας του Παν/μίου Αθηνών και οι Υπεύθυνες ΠΕ της Δ/νσης Δ/θμιας Εκπ/σης Ανατ. Αττικής.
Το εργαστήριο απευθύνεται στους εκπαιδευτικούς της Δ/νσης Δ/θμιας Εκπ/σης Ανατ. Αττικής και θα πραγματοποιηθεί το Σάββατο 20 Μαρτίου 2010, από 9.30 έως 13.30 στο χώρο της Χερσονήσου Κυνόσουρας του Εθνικού Πάρκου Σχινιά.
Καλούνται οι εκπαιδευτικοί που ενδιαφέρονται να συμμετάσχουν στο εργαστήριο να δηλώσουν συμμετοχή αναφέροντας ονοματεπώνυμο, σχολείο και προσωπικό τηλέφωνο επικοινωνίας. Οι δηλώσεις συμμετοχής μπορούν να γίνουν στο τηλέφωνο 210 3576047, ή στο email perival@dide-anatol.att.sch.gr , ή στο φαξ 210 3576096
Διευκρινίζεται ότι η μετάβαση των εκπαιδευτικών στο Εθνικό Πάρκο Σχινιά θα γίνει με δικό τους μεταφορικό μέσο. Οι συμμετέχοντες καλό είναι να έχουν κατάλληλη ενδυμασία για εργασία στο πεδίο (κατάλληλο μπουφάν, παντελόνι, μποτάκια).
Η αρχική συνάντηση θα γίνει στο τελευταίο εστιατόριο της παραλίας του Σχινιά πριν τη χερσόνησο της Κυνοσούρας, ώρα 09.30 (τηλ επικοινωνίας: Αγγελίδου 6932329262, Κρητικού 6942773905).
Το εργαστήριο θα συντονίσει η κ. Π. Δεληπέτρου, δρ. Βιολογίας συνεργάτης του Τμήματος Βιολογίας του Παν/μίου Αθηνών και οι Υπεύθυνες ΠΕ της Δ/νσης Δ/θμιας Εκπ/σης Ανατ. Αττικής.
Το εργαστήριο απευθύνεται στους εκπαιδευτικούς της Δ/νσης Δ/θμιας Εκπ/σης Ανατ. Αττικής και θα πραγματοποιηθεί το Σάββατο 20 Μαρτίου 2010, από 9.30 έως 13.30 στο χώρο της Χερσονήσου Κυνόσουρας του Εθνικού Πάρκου Σχινιά.
Καλούνται οι εκπαιδευτικοί που ενδιαφέρονται να συμμετάσχουν στο εργαστήριο να δηλώσουν συμμετοχή αναφέροντας ονοματεπώνυμο, σχολείο και προσωπικό τηλέφωνο επικοινωνίας. Οι δηλώσεις συμμετοχής μπορούν να γίνουν στο τηλέφωνο 210 3576047, ή στο email perival@dide-anatol.att.sch.gr , ή στο φαξ 210 3576096
Διευκρινίζεται ότι η μετάβαση των εκπαιδευτικών στο Εθνικό Πάρκο Σχινιά θα γίνει με δικό τους μεταφορικό μέσο. Οι συμμετέχοντες καλό είναι να έχουν κατάλληλη ενδυμασία για εργασία στο πεδίο (κατάλληλο μπουφάν, παντελόνι, μποτάκια).
Η αρχική συνάντηση θα γίνει στο τελευταίο εστιατόριο της παραλίας του Σχινιά πριν τη χερσόνησο της Κυνοσούρας, ώρα 09.30 (τηλ επικοινωνίας: Αγγελίδου 6932329262, Κρητικού 6942773905).
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)